«Αυτό που δεν κατάφεραν οι Αρχαίοι Έλληνες με δέκα χρόνια πολιορκίας, το κατάφερε ο Ερρίκος Σλήμαν μέσα σε λίγες ημέρες: Ισοπέδωσε την Τροία!». Το ευφυολόγημα κυκλοφορεί μεταξύ των αρχαιολόγων και αφορά στις βίαιες μεθόδους του ιδιόρρυθμου Γερμανού αρχαιολάτρη του 19^ου αιώνα. Λένε ότι δεν μπορούσε να τον σταματήσει τίποτα από το να αποδείξει ότι τα ομηρικά έπη απηχούσαν ιστορικά γεγονότα… Ούτε ακόμα και η χρήση δυναμίτιδας!

Η βιογραφία του Ερρίκου Σλήμαν είναι ένα πλήρες σενάριο για χολιγουντιανή υπερπαραγωγή. Από ασήμαντος «μπακαλόγατος», έγινε πάμπλουτος έμπορος χρυσού και πυρομαχικών για να αποσυρθεί από τις «μπίζνες» στα 36 του χρόνια και να αφιερωθεί στην «μεγάλη ιδέα» της απόδειξης πως τα Ομηρικά Έπη, δεν ήταν «μεγαλειώδη παραμύθια» αλλά αληθινά ιστορικά έργα. Ο Σλήμαν ξόδεψε πολλά χρήματα και κέρδισε πολλά χρήματα, ψάχνοντας τα «αποτυπώματα» του Αχιλλέα, του Οδυσσέα και του Αγαμέμνονα. Τελικά όμως κατάφερε να φορέσει στη γυναίκα του, Σοφία Εγγαστρωμένου, τα κοσμήματα της «Ωραίας Ελένης». Ή τουλάχιστον, έτσι έλεγε… Ας πιάσουμε καλύτερα τον μίτο από την αρχή…

Ο ΚΑΤΑΧΡΑΣΤΗΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΗ ΝΕΟΤΗΤΑ

O Ερρίκος Σλήμαν γεννήθηκε ένα χρόνο μετά την ελληνική επανάσταση, το 1822 στο χωριό Neubukow της Πομερανίας στη βόρεια Γερμανία. Ο πατέρας του, Έρνστ ήταν Λουθηρανός ιερέας με μεγάλη αγάπη για την κλασική ελληνική αρχαιότητα. Ο ίδιος ο Ερρίκος, έχει γράψει στην αυτοβιογραφία του, ότι από πολύ μικρός δέχτηκε την ενθάρρυνση του πατέρα του να ασχοληθεί με το μαγικό κόσμο της ελληνικής μυθολογίας και μάλιστα, όταν ο πατέρας του διάβαζε την Ιλιάδα, εκείνος, 8 χρονών παιδάκι, είχε πει «εγώ μία ημέρα θα ανακαλύψω την Τροία!».

Η ζωή του άρχισε να παίρνει άσχημη τροπή, όταν στα 9 του χρόνια έχασε τη μητέρα του και ο πατέρας του τον έστειλε να μεγαλώσει με έναν θείο του. Τα πρώτα χρόνια φρόντιζε να του στέλνει τα απαραίτητα για την εκπαίδευσή του, αλλά γρήγορα ο Έρνστ Σλήμαν κατηγορήθηκε για κατάχρηση χρημάτων της εκκλησίας και καταστράφηκε ηθικά και οικονομικά. Το παιδί εγκαταλείφθηκε στην τύχη του…

Σε ηλικία 14 χρονών ο Ερρίκος Σλήμαν αναγκάστηκε να σταματήσει το σχολείο, παρά την εξαιρετική του φιλομάθεια, και να αναζητήσει δουλειά σε ένα παντοπωλείο ως «μικρός για όλες της δουλειές». Εργάστηκε εκεί για πέντε χρόνια μέχρι που έπαθε ρήξη ραχιαίας φλέβας, σηκώνοντας ένα μεγάλο δοχείο, και αναγκάστηκε να ψάξει για κάτι λιγότερο κοπιώδες. Μη έχοντας να χάσει κάτι, πήγε στο Αμβούργο και αναζήτησε την τύχη του ως θαλαμηπόλος σε ένα ατμόπλοιο με προορισμό τη Βενεζουέλα. Η τύχη του ήταν… να βυθιστεί το πλοίο την 12^η μέρα του ταξιδιού και ο ίδιος να ξεβραστεί στις ακτές της Ολλανδίας. Καμία αναποδιά όμως δεν τον έβαζε κάτω. Είχε «ψηθεί» ήδη στη ζωή και εύκολα κέρδιζε την εμπιστοσύνη των άλλων. Γρήγορα ανέλαβε τις διεκπεραιώσεις εξωτερικών δουλειών για διάφορα γραφεία του Άμστερνταμ και χάρη στην εξυπνάδα και την άνεσή του με τους ανθρώπους, κέρδισε την εμπιστοσύνη μίας εμπορικής επιχείρησης να εργαστεί ως βοηθός λογιστή.

BUSINESS, ΧΡΥΣΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Σε ηλικία 22 χρονών ο Σλήμαν αναλαμβάνει εμπορικός πράκτορας σε μία μεγάλη ολλανδική εταιρεία εισαγωγών – εξαγωγών. Πηγαίνει στην Αγία Πετρούπολη και δικτυώνεται, μαθαίνοντας πολύ γρήγορα τα ρωσικά. Στα απομνημονεύματά του, γράφει ότι είχε βρει ένα σύστημα με το οποίο μάθαινε μία ξένη γλώσσα μόλις σε έξι εβδομάδες! Και είναι γεγονός ότι, μέχρι το τέλος της ζωής του, μπορούσε να συνομιλήσει σε αγγλικά, γαλλικά, ολλανδικά, ισπανικά, πορτογαλικά, σουηδικά, πολωνικά, ιταλικά, ελληνικά, λατινικά, ρωσικά, αραβικά, τουρκικά και βέβαια γερμανικά.

Στα 28 του χρόνια μαθαίνει ότι ο αδελφός του Ludwig, που είχε γίνει πλούσιος στην αγορά χρυσού της Καλιφόρνια, πέθανε. Ο Ερρίκος αφήνει το εμπόριο της Ρωσίας και της Ολλανδίας και πηγαίνει στην Αμερική για να αναλάβει τις δουλειές του αδελφού του. Ανοίγει τράπεζα στο Σακραμέντο και μέσα σε έξι μήνες βγάζει περισσότερα από ένα εκατομμύριο δολάρια, αγοράζοντας και πουλώντας σκόνη χρυσού!

Όταν ο τοπικός εκπρόσωπος των Rothschild όμως, διαμαρτυρήθηκε ότι οι αποστολές χρυσού του Σλήμαν ήταν λιποβαρείς, εκείνος προφασίζεται ασθένεια και εγκαταλείπει εσπευσμένα τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Με την επιστροφή του στη Ρωσία και τις ιστορίες που είχε να διηγηθεί για τη «χώρα του χρυσού και του εύκολου πλουτισμού», γίνεται δεκτός στα σαλόνια της υψηλής (και πλούσιας) κοινωνίας.

Το 1852 παντρεύεται την ανιψιά ενός βαθύπλουτου ρώσου επιχειρηματία, Εκατερίνα Λίστσιν και αποκτούν τρία παιδιά. Τώρα ασχολείται με το εμπόριο χρωμάτων βαφής αλλά δεν λέει «όχι» σε οποιαδήποτε ευκαιρία παρουσιάζεται για γρήγορο και μεγάλο κέρδος. Το 1854 αναλαμβάνει το ρόλο προμηθευτή του ρωσικού στρατού για τις ανάγκες του Πολέμου της Κριμαίας και σύντομα γίνεται ο «βασιλιάς της αγοράς νιτρικού καλίου, θείου, και μολύβδου», των συστατικών δηλαδή των πυρομαχικών, που είχε ανάγκη η ρωσική κυβέρνηση.

Το 1858, σε ηλικία μόλις 36 χρονών ήταν τόσο πλούσιος, που αποφάσισε να αποσυρθεί από τις δουλειές του για να αφοσιωθεί στο παιδικό του όνειρο: την ανακάλυψη της Τροίας.

ΤΟ ΣΚΑΝΔΑΛΟ «ΣΟΦΙΑ ΕΓΓΑΣΤΡΩΜΕΝΟΥ»

Η γυναίκα του, Εκατερίνα δεν ήθελε να τον ακολουθήσει στη νέα του ζωή. Ακόμα και όταν την απείλησε ευθέως ότι θα την χωρίσει, εκείνη δεν πήγε να ζήσει μαζί του στη Γαλλία, πιστεύοντας ότι στη Ρωσία ήταν δύσκολο να βγάλει κάποιος διαζύγιο. Μπορεί να είχε δίκιο για «κάποιον» άλλο, αλλά ο Ερρίκος Σλήμαν είχε πεισμώσει τόσο πολύ μαζί της, που πήγε στην Αμερική, δήλωσε ότι θα μείνει μόνιμα στη χώρα και κατάφερε να βγάλει το διαζύγιο με την αμερικανική νομοθεσία. Η Εκατερίνα έχασε το παιχνίδι με τον δαιμόνιο Ερρίκο αλλά εκείνος δεν ήταν και πάλι ευχαριστημένος… Πίστευε ότι έπρεπε να έχει στο πλάι του μία γυναίκα να τον φροντίζει κι έτσι έγραψε στο φίλο του, αρχιεπίσκοπο (και αρχαιολάτρη) Θεόκλητο Βίμπο να του βρει μία ελληνίδα σύζυγο, που να έχει «τον αγγελικό χαρακτήρα της μητέρας μου και της αδελφής μου» και πιο συγκεκριμένα: «θα πρέπει να είναι μικρή για να κάνει παιδιά, ενθουσιώδης με την αρχαία Ελλάδα και διατεθειμένη να με ακολουθεί στα ταξίδια μου». Στην Ελλάδα, που οι κοπέλες ήταν όμορφες αλλά απαίδευτες, ο Βίμπος ξεχωρίζει δύο που ταιριάζουν στις απαιτήσεις του Ερρίκου και του στέλνει τις φωτογραφίες τους. Ο Σλήμαν επιλέγει αμέσως τη 14χρονη αρσακειάδα Σοφία Εγγαστρωμένου, μεσοαστικής οικογενείας, εξαιρετικής ηθικής αγωγής και με ιδιαίτερη κλίση στα αρχαία ελληνικά. Ο γάμος τους γίνεται μέσα σε τρεις μήνες και… σκανδαλίζει την Αθήνα για τη διαφορά της ηλικίας. Όλα όμως έχουν την τιμή τους και, όσο ο Σλήμαν προχωράει στα σχέδιά του να βρει την Τροία, τόσο το ζευγάρι γίνεται περιζήτητο στα κοσμικά σαλόνια.

Ερρίκος και Σοφία απέκτησαν δύο παιδιά, την Ανδρομάχη και τον Αγαμέμνωνα Σλήμαν. Μετά από μεγάλη επιμονή της Σοφίας, τα παιδιά βαφτίστηκαν χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά κατά τη βάπτιση ο Ερρίκος αρνήθηκε να ορκιστεί στο Ευαγγέλιο του ιερέα. Έχει πάρει μαζί του την Ιλιάδα για να ορκιστεί στο προσωπικό του «Ιερό Βιβλίο»…

ΚΑΙ ΤΩΡΑ… ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Μετά από παρακολούθηση ενός σύντομου κύκλου μαθημάτων αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ο Σλήμαν πηγαίνει στην Οθωμανική Τουρκία και αρχίζει την μεγάλη περιπέτεια να ανακαλύψει την Τροία. Μέχρι τότε υπήρχε η πεποίθηση ότι τα ερείπια της Τροίας βρίσκονταν στο Πινάρμπασι, έναν λόφο στο νότιο άκρο της τρωικής πεδιάδας. Η περιοχή μάλιστα είχε ανασκαφεί από τον βρετανό αρχαιολόγο Frank Calvert χωρίς όμως να βρεθούν σημαντικά ευρήματα. Ο Calvert πρότεινε στον ενθουσιώδη και πλούσιο Γερμανό να δοκιμάσει την τύχη του σε ένα άλλο σημείο, στο Χισαρλίκ, το ανατολικό τμήμα του οποίου, ο Calvert είχε ήδη αγοράσει από τους Οθωμανούς. Ο Σλήμαν ξεκινά τις ανασκαφές το 1871 με βιασύνη για να φτάσει, όσο πιο γρήγορα γίνεται στο στόχο του. Αν είχε στα χέρια του τον τεχνολογικό εξοπλισμό του επόμενου αιώνα, είναι βέβαιο ότι δεν θα δίσταζε να χρησιμοποιήσει μπουλντόζες και γεωτρύπανα… Τον 19^ο αιώνα όμως, είχε στη διάθεσή του μόνο αξίνες, άροτρα και δυναμίτιδα, οπότε… δεν κατέστρεψε πλήρως τα απομεινάρια της Τροίας.

ΨΑΧΝΟΝΤΑΣ ΒΑΘΥΤΕΡΑ, ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΕ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΤΡΟΙΑ!

Με τις ελλιπέστατες γνώσεις του περί αρχαιολογίας, ο Σλήμαν πίστευε ότι η Ομηρική Τροία θα βρισκόταν στο κατώτατο σημείο των γεωλογικών επιστρώσεων. Έτσι, χωρίς δεύτερες σκέψεις, κατέστρεψε τις πρώτες επιστρώσεις, καταστρέφοντας όμως στην πραγματικότητα αυτό που έψαχνε, την Ομηρική Τροία, η οποία ήταν χτισμένη πάνω στα ερείπια επτά παλαιότερων πόλεων ! Ο Σλήμαν κατέληξε να ψάχνει ανάμεσα σε ερείπια πόλεων του 2.000 π.Χ., αντί για το 1.100 π.Χ., που χρονολογούνταν ο Τρωικός Πόλεμος. Το 1872 ο Calvert δημοσίευσε άρθρο, δηλώνοντας ότι από την εκσκαφή δεν προέκυψαν ευρήματα της Ομηρικής Τροίας, κάτι που έκανε έξαλλο τον Σλήμαν. Η λέξη «αποτυχία» δεν υπήρχε στο λεξιλόγιό του…

Ο «ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΠΡΙΑΜΟΥ» ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Στις 27 Μαΐου του 1873, ο Σλήμαν σημειώνει στο ημερολόγιό του ότι βρήκε τον «Θησαυρό του Πρίαμου»! Δήθεν λαμπίρισαν χρυσά αντικείμενα στο χώμα της ανασκαφής, και διέταξε τους εργάτες να κάνουν διάλλειμα για κολατσιό, προκειμένου να τα ανασύρει μόνος με τη βοήθεια της νεαρής γυναίκας του, Σοφίας. Τα αντικείμενα ήταν:

• Ένα ασημένιο αγγείο που περιείχε δύο χρυσά διαδήματα (τα «Κοσμήματα της Ελένης»), 8.750 χρυσά δαχτυλίδια, έξι χρυσά βραχιόλια, δύο χρυσά κύπελλα
• Ένα χάλκινο καζάνι με λαβές
• Ένα άγνωστης χρήσης τεχνούργημα από χαλκό
• Ένα μπουκάλι από σφυρήλατο χρυσό
• Δύο χρυσά κύπελλα
• Ένα κύπελλο από ήλεκτρο (μείγμα χρυσού με ασήμι και χαλκό)
• Έξι λεπίδες μαχαιριών από σφυρήλατο ασήμι
• Τρία ασημένια αγγεία

Και άλλα, «μικρότερης αξίας» αντικείμενα.

Ο Σλήμαν, δήλωνε ευτυχής που η ανασκαφή του, όχι μόνο πέτυχε να αποδείξει την ιστορική ύπαρξη της Ομηρικής Τροίας αλλά του απέδωσε ένα μεγαλειώδη θησαυρό, τα αληθινά κοσμήματα της «Ωραίας Ελένης»!

Φευ, κάποιες δεκαετίες αργότερα, ο αρχαιολόγος Carl Blegen απέδειξε επιστημονικά ότι το σημείο που βρέθηκε ο «θησαυρός του Πριάμου» ανήκε στην δεύτερη κατοίκηση της Τροίας, δηλαδή περίπου… 1.000 χρόνια πριν γεννηθεί ο Πρίαμος. Η «Ωραία Ελένη», ακόμα κι αν είχε υπάρξει ως ιστορικό πρόσωπο, ποτέ δεν είχε ακουμπήσει τα συγκεκριμένα κοσμήματα, αφού ήταν βαθιά χωμένα στα ερείπια, πάνω από τα οποία χτίστηκε το ανάκτορο του Πρίαμου, βασιλιά της 6^ης ή 7^ης κατοίκισης της Τροίας…

ΤΙ ΑΠΕΓΙΝΕ Ο «ΘΗΣΑΥΡΟΣ»;

Ο Σλήμαν έβγαλε λαθραία από την Τουρκία τον «Θησαυρό». Η κυβέρνηση τον Οθωμανών έμαθε για το χρυσό μόνο όταν η Σοφία φόρεσε τα κοσμήματα και φωτογραφήθηκε για να τα (την) θαυμάσει ο κόσμος από τις εφημερίδες. Μάλιστα ο Οθωμανός αξιωματούχος, που είχε επιφορτιστεί για την επίβλεψη της ανασκαφής, φυλακίστηκε και η κυβέρνηση ανακάλεσε την άδεια του Σλήμαν και τον μήνυσε, διεκδικώντας μερίδιο από τα ευρήματα.

Όταν χρόνια αργότερα, ο Σλήμαν θέλησε να συνεχίσει τις ανασκαφές του στην Τροία, αναγκάστηκε να παραχωρήσει ένα μέρος του «Θησαυρού» στους Οθωμανούς, το οποίο τώρα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.

Το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του «Θησαυρού» εξαγοράστηκε το 1881 από το Βασιλικό Μουσείο του Βερολίνου για να «εξαφανιστεί» όμως κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και να βρεθεί, μετά από χρόνια, στο μουσείο Πούσκιν της Σοβιετικής Ένωσης.

Η Γερμανία ζήτησε πίσω το «Θησαυρό» αλλά τόσο οι Σοβιετικοί όσο και οι Ρώσοι αρνήθηκαν να τον επιστρέψουν, επικαλούμενοι τις λεηλασίες των ναζί στα ρωσικά μουσεία.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Ο Σλήμαν πέθανε μόνος του σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου της Νάπολης στις 26 Νοεμβρίου του 1890 από χολοστεάτωμα του αυτιού. Παρά τις συμβουλές των γιατρών να μη ταξιδέψει μετά από εγχείρηση στην οποία είχε υποβληθεί στην Αθήνα, εκείνος επέμενε να επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο της Πομπηίας. Το πτώμα του μεταφέρθηκε στην Αθήνα και τάφηκε με μεγάλες τιμές στο Πρώτο Νεκροταφείο. Πάνω από το μνήμα του, χτίστηκε μαυσωλείο σε σχέδιο του Ερνέστου Τσίλλερ με τη μορφή αρχαίου ναού και αετώματα που απεικονίζουν τον Σλήμαν σε ανασκαφές. Το σπίτι του στην Αθήνα, επίσης σχεδιασμένο από τον Τσίλλερ, το «Ιλίου Μέλαθρον» στην Πανεπιστημίου, στεγάζει σήμερα το Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας.

ΕΠΙΜΥΘΙΟ

Ο Ερρίκος Σλήμαν κατηγορήθηκε για τυχοδιωκτισμό, θησαυροθηρία, καπηλεία της εργασίας άλλων αρχαιολόγων, άγριες και βάναυσες μεθόδους ανασκαφής και εκτεταμένες καταστροφές αρχαιολογικών πεδίων. Ειδικά για εμάς τους Έλληνες όμως, ήταν ο άνθρωπος, που χάραξε μία κεφαλαιώδη διαδρομή στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας. Με τις ανασκαφές του στην Τροία και κυρίως στις Μυκήνες, απέδειξε ότι ο Όμηρος δεν είχε συνθέσει ένα μυθικό «ευαγγέλιο» για τους αρχαίους Έλληνες αλλά μετέφερε την ιστορική παράδοση εκατοντάδων χρόνων στις επόμενες γενιές. Εξάλλου, όπως είπε ο Carl Blegen (ο αρχαιολόγος που πραγματικά ανακάλυψε τα ερείπια της ομηρικής Τροίας), «παρά τα ολέθρια λάθη του Σλήμαν, δεν είναι σωστό να κοιτάμε τη δουλειά του με τα δεδομένα των σύγχρονων ανασκαφικών τεχνικών. Το 1870 δεν υπήρχαν κανόνες της αρχαιολογικής επιστήμης και μάλλον δεν υπήρχε κανένας, που να έκανε καλύτερη δουλειά από τον Σλήμαν…»

Του Δημήτρη Νικολάου Κ.

ΠΗΓΕΣ

Ερρίκου Σλήμαν, Ο θησαυρός της Τροίας, ΑΔΑΜ, 1990

Ερρίκου Σλήμαν, Ανταποκρίσεις από την Τροία, ΩΚΕΑΝΙΔΑ, 2000

David Traill, O Σλήμαν της Τροίας: Θησαυρός και απάτη, μτφρ. Κ.Κουνιώτη, ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ, 1996

Leo Deuel, Memoirs of Heinrich Schliemann: A Documentary Portrait Drawn from his Autobiographical Writings, Letters, and Excavation Reports, HARPER, 1977

Πηγή