Συζητήθηκε τις τελευταίες μέρες η είδηση για τις δύο γαλλικές φρεγάτες, που αρχικά ανακοινώθηκε ότι θα νοικιάζαμε από τη Γαλλία για το καλοκαίρι, με χρηματοδοτική μίσθωση μάλιστα, μια συμφωνία που όμως ακυρώθηκε τελικά.

Η ιστορία φαίνεται ότι έχει παρασκήνιο που δεν έχει ακόμα ξεκαθαρίσει, αν πιστέψουμε τουλάχιστον τα ρεπορτάζ που κάνουν λογο για γερμανική ενόχληση από την ελληνογαλλική συμφωνία και τη σύνδεσή της με τις γαλλικες προτάσεις για ελάφρυνση του ελληνικού χρέους. Μάλιστα, σύμφωνα με το ίδιο ρεπορτάζ, και το 2011 ο τότε πρόεδρος Ολάντ είχε θελήσει να μας νοικιάσει τις ίδιες φρεγάτες, αλλά και τότε η συμφωνία ματαιώθηκε έπειτα από γερμανική παρέμβαση.

Το ιστολόγιο δεν σκαμπάζει πολλά πράγματα από όπλα και οπλικά συστήματα, οπότε δεν θα σχολιάσω αν οι δυο γαλλικές φρεγάτες ήταν απαραίτητες για το Πολεμικό Ναυτικό μας και τι εναλλακτικές υπάρχουν. Πάντως, η ιστορία αυτή έδειξε για μια ακόμα φορά πόσο μικρά είναι τα περιθώρια κινήσεων που έχει η οποιαδήποτε ελληνική κυβέρνηση.

Φρεγάτες βεβαίως διαθέτει το πολεμικό ναυτικό, τέσσερις τον αριθμό, τύπου ΜΕΚΟ (αγνοώ τι ειναι αυτό). Μία απο αυτές, νομίζω την Ύδρα, βλέπετε στη φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο. Στη στρατιωτική ορολογία, η σύντμηση για τις φρεγάτες είναι Φ/Γ.

Εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε θα λεξιλογήσουμε σημερα για τη φρεγάτα.

Σύμφωνα με το Χρηστικο Λεξικό, η φρεγάτα είναι «πολεμικό πλοίο μεσαίου μεγέθους», ενώ το ΛΚΝ προσθέτει ότι είναι πλοίο «συνοδείας», άλλων πλοίων εννοείται. Ωστόσο, αυτή είναι η σημερινή σημασία της φρεγάτας. Τα λεξικά καταγράφουν επίσης, την παλαιότερη σημασία «τρικάταρτο ιστιοφόρο πολεμικό πλοίο». Βλέπετε, η γλώσσα είναι πράγμα συντηρητικο και η ίδια λέξη μπορεί μέσα στους αιώνες να περιγράφει πολύ διαφορετικά πράγματα.

Φρεγάτα ήταν και ένα απο τα πλοία που αγοράστηκαν με το δεύτερο πολεμικό δάνειο της Επανάστασης, το 1826, η Ελλάς. Μάς κόστισε ο κούκος αηδόνι και ελάχιστα πολέμησε -τελικά την έκαψε ο Μιαούλης το 1831 στον ναύσταθμο του Πόρου, στην ανταρσία κατά του Καποδίστρια κι ενας Θεός ξέρει ως πότε την πληρώναμε.

Τη φρεγάτα «Ελλάς» την αγοράσαμε με δάνειο αλλά και η λέξη φρεγάτα ειναι δάνειο: από τα ιταλικά (fregata) ή από τα βενετικά (fregada). Από την ίδια ρίζα και οι ονομασιες στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες: frigate στα αγγλικά, frégate στα γαλλικά, Frigatte στα γερμανικά, fragata στα ισπανικά. Φαίνεται ότι η λέξη καταγράφεται πρώτα στα ιταλικά, και μάλιστα στον Βοκκάκιο το 1353.

Ωστόσο, η ετυμολογία της λέξης είναι ένα απο τα άλυτα μυστήρια που βασανίζουν εδώ και πολλα χρόνια τους ετυμολόγους και τους μελετητές των ρομανικών γλωσσών. Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί αλλά καμιά τους δεν έχει βρει αποδοχή.

Στο ιταλικό ετυμολογικό λεξικό DELI των Cortelazzo-Zolli η λέξη δηλώνεται ως αβεβαιου ετύμου και αναφέρεται ότι έχει προταθεί ως αρχή της λέξης fregata το αρχαίο ελληνικό άφρακτη (ενν. ναυς), αλλά ότι αυτή η λύση δεν ικανοποιεί απο φωνητική άποψη.

Στο ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη η λέξη αναφέρεται ως αβέβαιου ετύμου επίσης και παρατίθενται τέσσερις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς από μελετητές: α) από το fragata και αυτό από τύπο naufragata (ναυαγισμένο), διότι η φρεγάτα αρχικά συνέλεγε τον εξοπλισμό βαρύτερων πλοίων ύστερα από ναυάγια, β) από αμάρτυρο *fragata που ανάγεται στο frangere = συντρίβω, θραύω, γ) από firgata < * virgata navis, πλοίο εφοδιασμένο με κεραία ιστίου (virga = ράβδος, βέργα), και δ) από τύπο *fargata που ανάγεται στο μεσαιωνικό λατινικό infarchatum, που θα μπορουσε να ανάγεται στο άφρακτον.

Ο Χένρι και η Ρενέ Καχανέ (Romance Philology, XIX, 1965) ξεκινούν απο το αρχ.ελλ. φάλκης, ξύλο καρφωμένο στην τρόπιδα του πλοίου και τον τύπο «εμφαλκωμένος», που υπάρχει π.χ. στο λεξικο Σούδα, και υποθέτουν ένα δάνειο σε ρομανικές γλώσσες, π.χ. στα καταλανικά: gabia enfalcada, naus enfalcades. Στα παλαιά βενετσιάνικα αυτό θα έγινε barche falcate, οι οποίες ήταν μεγάλα σκάφη, βοηθητικά των πολεμικών. Αυτό στη συνέχεια θα έγινε fargate, fergate, και με μετάθεση, fregata.

Συμπέρασμα; Αβέβαιο έτυμο, για να μας ταλαιπωρεί.

Στα ελληνικά, εμφανίζεται και ο τύπος φρεγάδα/φεργάδα, οπως και ο τύπος φριγάδα, με πρώτη ανευρεση στο Ρεμπελιό των ποπολάρων του Σουμάκη και στη συνέχεια π.χ. στην παροιμία Όταν παπόρια μάχονται, φριγάδες πολεμούσι τι θέλουσι σαπόβαρκες στο μέσο για να μπούσι;

Όμως φρεγάτα δεν είναι μόνο το πολεμικό πλοίο, είτε υπερσύγχρονο είτε τρικάταρτο ιστιοφορο. Τα λεξικά δίνουν και μιαν αλλη σημασία, μεταφορική -ας πούμε το ΛΚΝ:

(μτφ.) γυναίκα μεγαλόσωμη, στητή και καλοσχηματισμένη.

Ο ορισμός νομίζω ότι είναι ακριβής. Η παρομοίωση της εντυπωσιακής γυναίκας με αγέρωχο πλεούμενο είναι πολύ παραστατική -και δεν τη βρίσκουμε μονο στη φρεγάτα.

Μιαν άλλη λέξη που υπάρχει για τη μεγαλόσωμη και εύρωστη, τη γεροδεμενη γυναίκα, ειναι «νταρντάνα». Όμως και η νταρντάνα προέρχεται από το ιταλ. tartana που ήταν φορτηγό πλοίο (πρβλ. τράτα).

Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά. Στην περίπτωση της νταρντάνας, η σημασία του πλοίου έχει ξεχαστεί, ενώ η φρεγάτα χρησιμοποιείται ευρύτατα με την κυριολεκτική της σημασία.

Και για να κλείσουμε τις παρομοιώσεις πλοίων με θεωρητικές γυναίκες (ανασταίνω επίτηδες την παλιά σημασία της λέξης, θεωρητικός ήταν αυτος που έχει εντυπωσιακή θεωρία, θωριά) να θυμίσουμε μιαν άλλη παρομοίωση, που μας τη γνώρισε ο φίλος μας ο Σπαθόλουρο, που δεν γράφει πια εδώ.

Στο ζεϊμπέκικο Αϊντίνικο του Μ. Καραπιπέρη (1929), υπάρχει ο στίχος «Ρίξε τα μαλλιά σου πλώρα / ελληνικιά τροπιλοφόρα» -όπου η λεγάμενη παρομοιάζεται με τορπιλοφόρο, έστω και με τη λαϊκή του προφορά (τρο- αντί τορ-). Ο στίχος αυτός είχε βασανίσει πολύ τους ρεμπετόφιλους διοτι δεν ακουγόταν καλά στη φθαρμένη κόπια με αποτέλεσμα να έχουν ευδοκιμήσει διάφορα ραμόνια όπως «και γίνε κι ασπροφυλλοφόρα», ή «αντροφυλλοφόρα», ή «και λίμνη κι αντροφυλλοφόρα» ή «ανθο-φυλλο-φόρα» και δεν συμμαζεύεται. Τελικά βρέθηκε καθαρή κόπια και διαπιστώθηκε τι λέει πράγματι ο τραγουδιστής αν και υπάρχουν ακόμα εκτελέσεις με τις ραμονικές παραλλαγές, π.χ. εδώ με την… ασπροφυλλοφόρα.

Όπως είχαμε τότε εξακριβωσει στο ιστολόγιο, το ρεμπέτικο αντλεί απο παλιότερο δημοτικό «δίστιχο της αγαπης» που το έχει αποθησαυρίσει ο Γ. Ρήγας:

Ρίξε τα μαλλιά σου πίσω/να σε ιδώ να σ’ αγαπήσω
Ρίξε τα μαλλιά σου πλώρα/’λληνικιά κανονοφόρα

Κανονοφόρα τον 19ο αιώνα, τορπιλοφόρα στις αρχές του εικοστού, οι ομορφογυναίκες συνεχίζουν να κάνουν θραύση, κι ας μην πήραμε τις γαλλικές φρεγάδες. Να κλείσουμε με μια προπολεμικιά φρεγάδα με τα όλα της:

Το διαβάσαμε εδώ