Στον κόλπο του μεραμπέλλου δεσπόζει σήμερα ένας από τους σημαντικότερους τουριστικούς προορισμούς της κρήτης. Η Ελούντα αποτελεί έναν αρκετά εκλεπτυσσμένο προορισμό για τον εγχώριο και μη τουρισμό. Όμως η Ελούντα δεν είναι διάσημη μόνο στις μέρες μας. Η Ελούντα είναι μία από τις αρχαιότερες γνωστές πόλεις της κρήτης. Ο Όμηρος, όπως και ο Παυσανίας, είναι οι πρώτοι που εκθέτουν στα έργα τους μία πόλη-κράτος με το όνομα Ολούς. Η ιστορία της όμως είναι ακόμα παλαιότερη. Ευρήματα αποδεικνύουν την ύπαρξη της προϊστορικής πόλης της Ολούντoς. Το μινωικό όνομα της πόλης εικάζεται ότι ήταν Ολούντα παρόλο που δεν έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο.
Το όνομα Ολούς, χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί τι ακριβώς σημαίνει, εικάζεται ότι είναι προελληνικό όνομα το οποίο ανήκει στην εποχή πριν τη γραφή (προϊστορία). Η τοποθεσία της βρίσκεται στη θέση Πόρος, στον ισθμό που ενώνει τη χερσόνησο (σήμερα νησί ύστερα από τη διάνοιξη διώρυγας από τους Γάλλους το 1897) Κολοκύθα με τη στεριά. Σήμερα, μεγάλο μέρος της αρχαίας πόλης βρίσκεται κάτω από τη θάλασσα, ενώ ερείπια φαίνονται στο βυθό της θάλασσας. Στα δυτικά του ισθμού έχουν ανασκαφεί από γάλλους και έλληνες αρχαιολόγους τάφοι της μινωικής και κλασσικής περιόδου. Κατά την αρχαιότητα η Ολούς (ή ο Ολούς κατά μία διαφορετική άποψη), έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. Ήταν γνωστή για την εξόρυξη ακονόπετρας, μία πέτρα που χρησιμεύει για το ακόνισμα μαχαιριών και που χρησιμοποιούνταν από τα προϊστορικά χρόνια. Για τον ίδιο λόγο ο Όμηρος μνημονεύει στην Ιλιάδα την πόλη. Ένα άλλο υλικό που εξήγαγαν ήταν η πορφύρα, μία χρωστική ουσία που προέρχεται από την επεξεργασία συγκεκριμένου όστρακου, μία ουσία πολύτιμη λόγω της σπανιότητας των οστράκων. Είναι κοινώς αποδεκτό στην επιστημονική κοινότητα, ότι η Ολούς άκμαζε κατά τα μινωικά χρόνια. Ήταν μία πόλη ισχυρή, οχυρωμένη, με δύο φυσικά λιμάνια, ιερό, δικό της νόμισμα και δικό της πολίτευμα.
Το πολίτευμά της λεγόταν “Ευνομία”. Επρόκειτο για δημοκρατικό πολίτευμα, κατά το οποίο οι άρχοντες που είχαν νομοθετική και εκτελεστική εξουσία λεγόταν “Κόσμοι”. Το σώμα των Κόσμων το εξέλεγε κάθε χρόνο ένα εκλογικό σώμα που είχε το όνομα «Κοσμίοντες». Οι Κόσμοι εκλεγόταν για να κυβερνήσουν ένα χρόνο και ήταν το συλλογικό όργανο της Πολιτείας, που ο αρχηγός της ονομαζόταν «Πρωτόκοσμος». Σημαντική θέση στη θρησκεία είχε ο Ταλαίος Δίας, ενώ κατά το 2ο π.Χ. Αιώνα δέσποζε το περίφημο ξύλινο άγαλμά της θεάς Άρτεμης Βριτόμαρτις. Έχουν βρεθεί πολλά δείγματα της λατρείας των αρχαίων όπως πήλινες προτομές θεών, μια κουροτρόφος, μια άλλη θεά με πόλο στο κεφάλι, μια ένθρονη θεά, πήλινα ειδώλια πουλιών, μιας σειρήνας, χοίρων και χελωνών, καθώς και πολλούς λύχνους. Ένας λύχνος είναι ένα σπάνιο «πολύφωτο» με εβδομήντα μύξες (οπές) στην περιφέρεια του. Η αρχαία Ολούς, που βρισκόταν κοντά με τη Λατώ, είχε συχνά διαμάχες με την τελευταία. Στη θέση Λενικά, στα σύνορα των πόλεων Ολούντος και Λατούς προς Καμάραν ήταν το Αφροδίσιον: ένα δίχωρο τετράγωνο ιερό του 2ου αι. αφιερωμένο στον Άρη και την Αφροδίτη, που χτίστηκε στη θέση αρχαιότερου Αφροδισίου του 8ου αι. Οι δύο χώροι είχαν κοινό προστώο, την «παστάδα». Κάτω από το δάπεδο της παστάδας ανακαλύφθηκε η εσχάρα και μια βάση κολόνας του αρχαίου Αφροδισίου. Ενδεχομένως το ιερό να ήταν και η αιτία της αντιπαλότητας μεταξύ Ολούντος και Λατούς. Η αρχαία Ολούς θεωρείται εξέχουσας σημασίας από τους επιστήμονες σήμερα, ενώ πολλά δείγματα των ευρημάτων φιλοξενούνται στο μουσείου του Λούβρου.
Η λαμπρή ιστορία της αρχαίας Ολούντος διακόπτεται απότομα από έναν ισχυρό σεισμό το 780 μ.Χ. Επιπλέον εκείνη την περίοδο η κρήτη δέχεται επιθέσεις από Άραβες πειρατές οι οποίοι από τα χρόνια του Λέοντα Γ’ (717-741) είχαν αρχίσει να κατακτούν περιοχές της κρήτης. Όπως είναι λογικό, οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν την πόλη αναζητώντας την ασφάλεια στους ορεινούς όγκους της περιοχής. Η αποδυνάμωση της ναυτικής και εμπορικής δραστηριότητας ήταν γεγονός. Η αρχαία Ολούς ζούσε την παρακμή μέχρι το 13ο αιώνα όταν το 1211 η κρήτη πέρασε στα χέρια των Ενετών. Ξεκινά, έτσι, μία περίοδος φωτός για την κρήτη. Μιά νέα εποχή, έπειτα από τόσα χρόνια αραβοκρατίας, αρχίζει και για την Ολούντα.
Σε ενετικό έγγραφο του 1376, η αρχαία πόλη της Ολούντος αναφέρεται ως Elonda. Η Σπιναλόγκα αν και θεωρείται ότι μέχρι τότε ήταν γνωστή ως Καλυδών, δεν έχει καμία σχέση με τη Σπιναλόνγκα και πρόκειται για «βάπτισμα» των σύγχρονων αφού μάλλον δεν υπάρχει απόδειξη πως ονομαζόταν έτσι. Οι Ενετοί τη μετονόμασαν σε σπιναλόγκα από τα λατινικά spina lunga που σημαίνει μακρύ αγκάθι. Ως γνωστόν, οι ενετοί εκτός από την αναγέννηση, φέραν μαζί τους και το εμπορικό τους ταλέντο, αφού επρόκειτο για κράτος κατεξοχήν ναυτικό με έμφαση στο εμπόριο. Μπορούμε λοιπόν και πάλι να θεωρήσουμε άκρως φυσιολογικό ότι μία πόλη με ισχυρό λιμάνι θα άκμαζε κατά την κατοχή των Ενετών. Εκτός από την αξιοποίηση του λιμανιού της Ολούντος, πλέον Ελούντας, οι ενετοί φτιάξαν και τις αλυκές, αφού την εποχή εκείνη, το εμπόριο αλατιού είχε την τιμητική του. Το 1579, οι Ενετοί προκειμένου να προφυλάξουν την πόλη από την πειρατεία, οχύρωσαν τη Σπιναλόγκα. Είναι άξιο αναφοράς, ότι το φρούριο της Σπιναλόγκα ήταν τόσο καλοφτιαγμένο, που οι Ενετοί το κράτησαν υπό την κατοχή τους μέχρι το 1715, 65 δηλαδή χρόνια αφότου οι Τούρκοι κατέκτησαν την κρήτη. Σε αυτό το σημείο, κρίνω άξιο αναφοράς το σημαντικό ρόλο που έπαιξε η σπιναλόγκα ως ορμητήριο για τους χαΐνηδες, τους κρητικούς αντάρτες που εναντιώθηκαν στους τούρκους κατακτητές. Κατά την τουρκοκρατία σταματάει η ανάπτυξη της Ελούντας αλλά δεν παρακμάζει σημαντικά.
Λίγο πριν τη λήξη της Τουρκοκρατίας, μαρτυρείται από δημόσιο έγγραφο της εποχής, ότι στην Ελούντα ζουν 681 κάτοικοι.Το 1905 ιδρύεται στη Σπιναλόγκα το γνωστό λεπροκομείο υπό της αιγίδα της κρητικής πολιτείας το οποίο λειτουργεί μέχρι το 1957. Έπειτα από την ένωση με την Ελλάδα το 1913 αρχίζει και πάλι η ανάπτυξη της στάσιμης μέχρι τότε πόλης και το 1928 ζουν 1500 κάτοικοι. Κατά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, η Ελούντα ήταν υπό την κατοχή των Γερμανών αφού τα εδάφη της ήταν κατάλληλα για απόβαση από τους συμμάχους. Το 1969 χτίζεται το πρώτο ξενοδοχείο και ξεκινά η τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής. Κατά την τελευταία απογραφή, στην Ελούντα ζουν 2200 κάτοικοι.
Κάνοντας μία γενική θεώρηση, διαπιστώνουμε πως η Ελούντα ακολούθησε μια σταθερή πορεία στο χρόνο. Η γεωγραφική της τοποθεσία την κατέστησε μία σημαντική εμπορική, στρατηγική και τουριστική πόλη στο βάθος των αιώνων συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής. Αναμφίβολα πρόκειται για μία πόλη, που έχει τη δική της θέση στην ιστορία, που έπαιξε και παίζει το δικό της ιδιαίτερο ρόλο, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Γράφει ο Παπαγιαννάκης Δημήτριος
Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στη λασιθιώτικη εφημερίδα «Ανατολή»