Δημοσιεύτηκε
Ένα από τα παλαιότερα γραφεία τουρισμού της Κρήτης –με μεταναστευτικό προσανατολισμό τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του και ίσως το πρώτο που ασχολήθηκε ενεργά με τον τουρισμό- ιδρύθηκε στο Ρέθυμνο το 1946 από το Γεώργιο Πλυμμάκη. Ο Πλυμμάκης ήταν αυτοδίδακτος οικονομολόγος με έντονο επιχειρηματικό πνεύμα. Το 1920 ίδρυσε την εμπορική ακαδημία στην Κρήτη, που ήταν οικονομικό, εμπορικό και λογιστικό φροντιστήριο με παραρτήματα στο Ρέθυμνο και την Κίσαμο. Το 1927 εξέδωσε οικονομικό περιοδικό στην Κρήτη, με τίτλο «ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΝ». Το 1935 ανέλαβε τη διεύθυνση της τράπεζας Κρήτης και μετά τον πόλεμο, ίδρυσε την εμπορική εταιρία ΚΕΓΕ (Κρητική Εταιρία Γενικών Επιχειρήσεων). Την εταιρία αυτή διαδέχτηκε η ανώνυμη τουριστική εταιρία «ΚΡΗΤΗ». Αρχικά στεγαζόταν στο οίκημα της τράπεζας Κρήτης. Μετά από τρία χρόνια, μεταφέρθηκε στην πόλη των Χανίων. Το γραφείο του Πλυμμάκη αντιπροσώπευε στην Κρήτη το Αθηναϊκό γραφείο των Αφών Καραγιαννίδη. Αργότερα ανέπτυξε συνεργασίες με το «ΦΑΡΟΣ» καθώς και με το «Peters Tours». Αντιπροσώπευε επίσης ναυτιλιακές εταιρίες που εκτελούσαν δρομολόγια Κρήτη-Πειραιά-Κρήτη, όπως η Κρητική ατμοπλοΐα, η εταιρία Ευθυμιάδη, η Karageorgis Lines και η ΕΛΜΕΣ στις γραμμές Ιταλίας. Το γραφείο εξέδιδε παντός τύπου εισιτήρια, τακτοποιούσε όλες τις ταξιδιωτικές διατυπώσεις, αιτήσεις, πιστοποιητικά και διαβατήρια.
Ένας άλλος επιχειρηματίας που δραστηριοποιήθηκε στο χώρο του τουρισμού από τη δεκαετία του 1950 στην πόλη των Χανίων ήταν ο Πολυχρόνης Σπανουδάκης. Ο Σπανουδάκης ήταν διορατικός άνθρωπος και, όπως και ο Πλυμμάκης, προσπαθούσαν να αφυπνίσουν την τοπική κοινωνία σχετικά με τη σημασία του τουρισμού και να δημιουργήσουν τουριστική συνείδηση. Αξιοσημείωτες είναι οι πρώτες του επιχειρηματικές δραστηριότητες, ως ιδιοκτήτης επτά οχημάτων ταξί. Ξεκίνησε την πορεία του με την παραλαβή και μεταφορά των τουριστών από το λιμάνι, ακολούθησαν εκδρομές σε όλη την Κρήτη και κατέληξε στην ίδρυση του γραφείου του με τίτλο «Ακρωτήρι», το 1952, το οποίο βασικά αντιπροσώπευε το Αθηναϊκό Peters Tours. O Σπανουδάκης είχε άμεση επαφή με τους πρώτους τουρίστες, η οποία μαζί με την εμπειρία που απέκτησε υπήρξε καταλυτική για τις μετέπειτα επιχειρηματικές του δραστηριότητες.
Αρχές της δεκαετίας του 1950. Τουριστικό μεταναστευτικό γραφείο "Ακρωτήρι" στην οδό Δημοκρατίας στα Χανιά. Αριστερά διακρίνεται η Σοφία Σπανουδάκη
Ένα από τα μεγαλύτερα και αρχαιότερα γραφεία της πόλης του Ηρακλείου ήταν αυτό της οικογένειας Αδάμη. Η οικογένεια ασχολούνταν παραδοσιακά με ναυτιλιακές επιχειρήσεις. Γύρω στο 1885 ο Ιωάννης Αδάμης, έφθασε από την Άνδρο στο Ηράκλειο και λίγο αργότερα ίδρυσε στην πόλη επιχείρηση με μαούνες (βάρκες που μετέφεραν τους επιβάτες των ατμόπλοιων στην ξηρά). Ο Αδάμης είχε έξι παιδιά από τα οποία τα τρία εργάσθηκαν στην επιχείρηση η οποία σταδιακά πήρε χαρακτήρα ναυτιλιακού-ταξιδιωτικού πρακτορείου. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η επιχείρηση διασπάστηκε σε δύο μέρη. Αυτά εξειδικεύτηκαν σε δύο διαφορετικά πλέον αντικείμενα. Το ένα παρέμεινε ταξιδιωτικό ενώ σταδιακά έγινε και τουριστικό και το άλλο ξεκίνησε εκ νέου ως αποκλειστικά ναυτικό πρακτορείο. Το πρώτο (Adamis tours) λειτούργησε έως το 2003. Τη δεκαετία του 1970 ιδρύθηκε και το τουριστικό γραφείο Adal Tours από τον Γεώργιο Αδάμη σε συνεργασία με έναν άλλο επιχειρηματία[1]. Η επιχείρηση Adal Tours εξελίχθηκε σε μια από τις πιο σημαντικές στο νησί κατά τη δεκαετία του 1980. Αντιπροσώπευε μεγάλους οργανισμούς όπως o Αγγλικός InterSun, το Grecian Holidays, το Tjaereborg κλπ. Διακινούσε περίπου 40.000 τουρίστες το χρόνο και είχε παραρτήματα στον Άγιο Νικόλαο και τη Χερσόνησο. Διέθετε 8 λεωφορεία και νοίκιαζε άλλα 17[2].
Μια άλλη σημαντική επιχείρηση που λειτούργησε μεταπολεμικά ήταν το Creta Travel Bureau που ιδρύθηκε το 1957 από τον Ι. Ρασιδάκη, σημαντικό επιχειρηματία με κύρος και από τους πρώτους-μάλλον ο πρώτος- που συμμετείχαν στον Πανελλήνιο Σύνδεσμο. Ο Ρασιδάκης κατόρθωσε αρχικά να αντιπροσωπεύσει την Αδριατική (μεταπολεμικά στην Κρήτη έφθαναν πλοία μεικτού φορτίου με εμπορεύματα όπως πχ. ζάχαρη αλλά και με επιβάτες-τουρίστες. Τα κρουαζιερόπλοια εμφανίσθηκαν στη δεκαετία του 1960 και αργότερα πολλαπλασιάσθηκαν[3]) και αργότερα την TUI. Η τελευταία συνεργασία την «απογείωσε» στο τέλος της δεκαετίας του 1980, διέθετε δε στόλο σαράντα περίπου λεωφορείων. Η περίπτωση είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της ρευστότητας που υπάρχει στο χώρο, αφού όταν εγκαταστάθηκε ο τουριστικός οργανισμός TUI στην Ελλάδα η συνεργασία του με το Creta διεκόπη. Ο Ρασιδάκης λίγο μετά, το 1993, αναγκάστηκε να πουλήσει την επιχείρηση. Τελικά το 1995 η επιχείρηση ενσωματώθηκε στην Helios Hotels and Resorts της οικογένειας Μαντωνανάκη (ELOUNDA Beach κά.).
Όλα αυτά τα τουριστικά γραφεία ξεκίνησαν ουσιαστικά τις τουριστικές εργασίες στη δεκαετία του 1950, παράλληλα με την επαναλειτουργία του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού. Η Διεύθυνση Αναπτύξεως Τουριστικής Κινήσεως ήταν η αρμόδια για την έκδοση αδειών λειτουργίας τους. Για την άσκηση του επαγγέλματος του πράκτορα μεταναστεύσεως, χρειαζόταν μια ακόμη άδεια και αρμόδιο ήταν το Υπουργείο Εσωτερικών. Η άδεια ανανεωνόταν κάθε έτος και αργότερα κάθε δύο έτη, αρμόδια δε να παρακολουθήσει και να ενεργήσει «τα κατ’αυτήν» ήταν η Διεύθυνση Χωροφυλακής. Τα γραφεία της Κρήτης αιτούνταν άδειες αντιπροσώπευσης πράκτορος μεταναστεύσεως, κάποιου άλλου, Αθηναίου πράκτορα. Στην περίπτωση του Σπανουδάκη αλλά και του Πλυμμάκη οι άδειες εκδόθηκαν στα ονόματα των συζύγων τους λόγω των γνώσεων τους στην Αγγλική. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η παρουσία των γυναικών στα γραφεία αυτά δεν ήταν μόνο τυπική αλλά και ουσιαστική καθώς εργάζονταν κανονικά και διέθεταν εξαιρετικές επικοινωνιακές ικανότητες. Άλλωστε επρόκειτο για οικογενειακές επιχειρήσεις, οι οποίες απασχολούσαν όλα τα μέλη της οικογένειας. Στις συγκεκριμένες περιπτώσεις, τα παιδιά των επιχειρηματιών εργάζονταν από την εφηβική τους ηλικία. Στις περισσότερες περιπτώσεις τουριστικών οικογενειακών επιχειρήσεων, η επαγγελματική αποκατάσταση των παιδιών ήταν προκαθορισμένη, εφόσον η επιχείρηση ήταν κερδοφόρα. Συχνά εργάζονταν από την εφηβεία, ενώ όταν ενηλικιώνονταν πείθονταν ότι ήταν προς το συμφέρον τους η απασχόληση στην οικογενειακή επιχείρηση. Ακόμη κι όταν σπούδαζαν διαφορετικά επαγγέλματα, κατέληγαν στον ίδιο χώρο. Ορισμένες φορές κατάφερναν να απεμπλακούν, όμως ο τουρισμός τους είχε επηρεάσει βαθιά και ασχολούνταν με το χώρο συμπληρωματικά με την κύρια δραστηριότητά τους.
Οι εκδρομές στο νησί είχαν μεγάλη ζήτηση, με σημαντικό τόπο ενδιαφέροντος τα ανάκτορα της Κνωσού. Στα Χανιά, συνήθεις κοντινοί προορισμοί ήταν οι Μουρνιές όπου βρισκόταν το πατρικό σπίτι του Ελευθέριου Βενιζέλου και ο αρχαίος οικισμός των Απτέρων. Η νότια Κρήτη δεν είχε αναπτυχθεί ακόμη οπότε βασικοί εκδρομικοί προορισμοί (σχετικά κοντά στην πόλη) ήταν τα λεγόμενα «πορτοκαλοχώρια» τα οποία ήταν παραδοσιακά Κρητικά χωριά με πλούσια παραγωγή πορτοκαλιού αλλά και άλλων τοπικών προϊόντων (Φουρνές, Αλικιανός κλπ.). Υπήρχαν επισκέπτες που επιθυμούσαν να γνωρίσουν την κρητική παράδοση και να δοκιμάσουν μεσογειακές γεύσεις. Τα πορτοκάλια ήταν ένα φρούτο που δεν ευδοκιμούσε στη Βόρεια Ευρώπη αλλά ήταν ιδιαίτερα αρεστό στους κατοίκους της. Έτσι οι τουρίστες εντυπωσιάζονταν σε γενικές γραμμές με την πληθώρα των δέντρων, το φυσικό κάλλος των περιοχών αυτών, τα υπόλοιπα τοπικά προϊόντα (τυριά κλπ) και τις παραδοσιακές συνήθειες των κατοίκων, τις εργασίες τους αλλά και τις τέχνες. Οι τουρίστες μεταφέρονταν σε παραδοσιακές ταβέρνες στη διάρκεια της εκδρομής τους ώστε να γευτούν αλλά και να προμηθευτούν τοπικά προϊόντα όπως τυριά και άλλα γαλακτοκομικά προϊόντα. Αυτές ήταν αποφάσεις που λαμβάνονταν από τους επιχειρηματίες του τουρισμού. Ο ρόλος τους στην προβολή της Κρήτης και στην εντύπωση που αποκόμιζαν οι τουρίστες ήταν προφανώς πολύ σημαντικός.
Εκδρομές στην ανατολική Κρήτη, που οργάνωσε το γραφείο "Ακρωτήρι" αρχές της δεκαετίας του 1950
Επίσκεψη στο Μάλεμε, δεκαετία του 1950. Διακρίνεται από αριστερά ο Αντώνης Αννιτσάκης προϊστάμενος τότε του Ταχυδρομείου Χανίων, ο δικηγόρος και μετέπειτα δήμαρχος Χανίων Αντώνης Μαρής και δίπλα του η Σοφία Βέμπο. Αριστερά με τα γυαλιά ο Γιάννης Σπανουδάκης. Δίπλα του η Δέσποινα Κατάκη και στη μέση η Σοφία Σπανουδάκη.
Γραφεία Ταξιδιών και Τουρισμού Κρήτης, 1959
CRETA |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΚΡΗΤΗ |
ΧΑΝΙΑ |
HERMES EN GREECE |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΒΟΥΕΛΛΑΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΟΛΥΜΠΟΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΑΚΡΩΤΗΡΙ (ΠΗΤΕΡΣ) |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ, ΧΑΝΙΑ |
ΓΚΙΟΛΜΑΝ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΑΔΑΜΗΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
KING MINOS |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
Α.Π. ΚΟΡΠΗΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΣΥΛΙΓΑΡΔΟΣ |
ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ |
ΧΑΜΑΡΑΚΗΣ |
ΡΕΘΥΜΝΟΝ |
Γ. ΜΑΡΗΣ & ΥΙΟΙ |
ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ |
Πηγή: Περιοδικό Τουριστική Κρήτη, Τεύχος 1ο , Ιούνιος 1959
Η έρευνα διεξήχθη προ δεκαετίας στο πλαίσιο διδακτορικής διατριβής με θέμα την ιστορία της τουριστικής επιχειρηματικότητας. Ευχαριστώ πολύ τους κ.κ. Νανώ Σπανουδάκη-Κουτσάκη, Γεώργιο Αδάμη και Αντώνη Πλυμμάκη για τη διάθεση αρχείων και μαρτυριών.
Κατερίνα Παπαδουλάκη
[1] τον Γιάννη Αλεξανδράκη, ο οποίος παλαιότερα είχε ιδρύσει τουριστική επιχείρηση στην Αγγλία. Εκείνα τα χρόνια στην Αγγλία υπήρχαν και μικρές τουριστικές επιχειρήσεις που οργάνωναν αποστολές τουριστών στην Ελλάδα. Ο Αλεξανδράκης λειτουργούσε ως μεσάζοντας ανάμεσα σε αυτούς και σε μεγάλες εταιρίες ναυλωμένων πτήσεων
[2] Ο στόλος που διέθετε ένα γραφείο ήταν ενδεικτικό σημάδι -από τη δεκαετία του 1960 που άρχισαν αυτές οι επενδύσεις- μεγέθους και δύναμης. Όμως αυτό σήμαινε και την ύπαρξη πολλών μόνιμων υπαλλήλων-οδηγών, οπότε το κόστος μισθοδοσίας και αποζημιώσεων ήταν μεγάλο. Έτσι συχνά οι επιχειρηματίες προτιμούσαν να ενοικιάζουν λεωφορεία, οι δε ανάγκες ήταν τόσο μεγάλες στο νησί, που προέκυψαν πάρα πολλοί μικροεπιχειρηματίες-ιδιοκτήτες λεωφορείων- που διέθεταν από ένα έως περισσότερα. Τα λεωφορεία τότε αγοράζονταν με γραμμάτια. Αυτός ήταν ο τρόπος χρηματοδότησης, ως πρόγονος του σημερινού leasing.)
[3] Το 1970 μόνο ο Γιώργος Αδάμης, εξυπηρέτησε 204 κρουαζιέρες