Τα θρησκευτικά μνημεία του Ηρακλείου, διαχρονικά όλων των δογμάτων
Με την αυταπάρνηση, τη συστηματικότητα και την αφοσίωση που υπερασπίζεται κοντά σαράντα χρόνια τα μνημεία του Ηρακλείου, κόντρα στα κυκλώματα, στην ιδιοτέλεια και στην παραίτηση, η αρχαιολόγος Λιάνα Σταρίδα, με το ίδιο πάθος, συγγράφει την πλούσια διαχρονικά ιστορία του Ηρακλείου από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τον 20ό αιώνα σε θεματικές ενότητες, αναπλάθοντας την ιστορική συλλογική μνήμη της πόλης, με τον γενικό τίτλο: «Υπήρχε κάποτε μια πόλη…». Διότι γνωρίζει πολύ καλά πως χωρίς κοινωνική μνήμη δεν μπορεί να υπάρξει αυτοκαθορισμός του πολίτη, αντίσταση στη λαίλαπα κάθε εποχής και εξουσίας, πολιτισμική απογείωση. Ήδη εκδόθηκε ο τρίτος τόμος, από τις εκδόσεις «Ίτανος», με θέμα «Τα θρησκευτικά μνημεία του Μεγάλου Κάστρου», στον οποίο καταγράφονται όλες οι εκκλησιές που υπάρχουν ή έχουν καταστραφεί μέσα στον χρόνο όλων των θρησκευτικών δογμάτων, ορθοδόξων, καθολικών, Αρμενίων, μουσουλμάνων, Εβραίων κ.λπ. Ένα έργο που μέσα στην τρικυμιώδη συγκυρία αποκτά και χαρακτήρα αντιρατσιστικό.
Σπάνιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό, καρπός έρευνας σαράντα χρόνων, εμπλουτίζει το βιβλίο, που είναι άρτιο αισθητικά και απευθύνεται σε όλο τον κόσμο, ενώ οι δύο πρώτοι τόμοι έχουν πραγματοποιήσει επανεκδόσεις. Μάλιστα η συγγραφέας προγραμματίζει να εκδώσει άλλους τέσσερις τόμους για το Ηράκλειο, όπου ο τελευταίος θα είναι ανασύνθεση της καθημερινής ζωής της πόλης διαχρονικά. Μια δουλειά οραματική και εμπνευσμένη, η οποία αναδημιουργεί τη χαμένη πολιτιστική ταυτότητα του Ηρακλείου ως ιστορικού και ποιητικού παλίμψηστου.
-Κυρία Σταρίδα, είχατε εκδώσει δύο τόμους για το Ηράκλειο, τώρα βγάλατε έναν τρίτο για τις εκκλησιές του, πού στοχεύετε;
Κάτω από τον γενικό τίτλο «Υπήρχε κάποτε μια πόλη…» έχουν εκδοθεί τρεις θεματικοί τόμοι και στοχεύω να δώσω μια διαχρονική εικόνα της ιστορίας του Ηρακλείου. Όλοι οι τόμοι ξεκινούν με αφετηρία τους αρχαίους χρόνους, αλλά η έμφαση δίνεται στον εικοστό αιώνα που γίνονται οι μεγάλες καταστροφές. Οι Τούρκοι δεν κατέστρεψαν τα βενετσιάνικα κτίρια, τα χρησιμοποίησαν για τις δικές τους ανάγκες κάνοντας αλλαγές. Τις εκκλησιές για παράδειγμα τις μετέτρεψαν σε τζαμιά, έβαψαν τις αγιογραφίες, έχτισαν ένα βωμό στο εσωτερικό τους με προσανατολισμό τη Μέκκα και απέξω δημιούργησαν μία κρήνη. Τα κοσμικά κτίρια δεν τα πείραξαν καθόλου, έφτιαξαν ένα υψηλό περίβολο και στα παράθυρα έβαλαν κάγκελα για τις γυναίκες, διότι αυτό απαιτούσε το Κοράνι.
-Πότε συντελείται η πρώτη μεγάλη καταστροφή στην πόλη;
Η μεγάλη καταστροφή γίνεται με το σεισμό του 1856 όπου ισοπεδώνεται η πόλη και μετά χτίζεται το Ηράκλειο με βαλκανική αρχιτεκτονική, η οποία είναι αντισεισμική. Γι’ αυτόν τον λόγο ο πρώτος τόμος που εξέδωσα, με πρόλογο του καθηγητή Θεοχάρη Δετοράκη, ήταν μια γενική εισαγωγή για την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης από τους αρχαίους χρόνους με βάση τα ανασκαφικά ευρήματα που έχουν υπάρξει και είναι αδιάσειστα τεκμήρια με έμφαση από το 1901 και εντεύθεν. Ο ένας τόμος που θα εκδώσω θα είναι καθαρά επιστημονικός και θα αφορά το ανασκαφικό Ηράκλειο και τα συμπεράσματα που έχουν βγει για την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, τα οποία ως στοιχεία είναι άγνωστα, ιδιαιτέρως για την Αρχαϊκή περίοδο, την Ελληνιστική, την Πρωτοχριστιανική, τη δεύτερη Βυζαντινή, κ.λπ.
-Αυτά τα κενά διαστήματα για την ιστορία και την εξέλιξη του Ηρακλείου γιατί υπάρχουν;
Κατά τη δική μου άποψη έμειναν αυτές οι περίοδοι χωρίς συστηματικές μελέτες. Ο λόγος που έγινε αυτό νομίζω πως έχει να κάνει με δύο πράγματα. Το ένα είναι η Μινωλατρεία που παρέσυρε τους αρχαιολόγους στη μελέτη του Μινωικού πολιτισμού. Το δεύτερο στοιχείο είναι η Βενετολατρεία της Κρητικής Αναγέννησης, όπου είχε αποτέλεσμα αμέτρητοι ερευνητές να πέσουν με τα «μούτρα» στη μελέτη αυτής της περιόδου. Υπήρξε όμως και ένας τρίτος λόγος: το γεγονός ότι επικράτησε η αντίληψη μετά το 1898, κατά την περίοδο της αυτονομίας της Κρήτης, ότι έπρεπε να καταστραφεί οτιδήποτε θύμιζε την Τουρκόπολη. Έτσι διαλύθηκαν οι μιναρέδες, πολλά βαλκανικά μνημεία και όσα έμειναν πουλήθηκαν μέσω της Εθνικής Τράπεζας από το Ελληνικό Δημόσιο σε ιδιώτες. Αυτό έγινε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ 1924-1930, με αποτέλεσμα όσα εκκλησιαστικά μνημεία υπήρχαν να πουληθούν σε ιδιώτες και φυσικά βαθμιαία να γκρεμιστούν, να γίνουν πολυκατοικίες κ.λπ.
-Γι’ αυτό δίνετε μεγάλη βαρύτητα στα θρησκευτικά μνημεία στον τρίτο τόμο;
Βεβαίως, υπάρχει κάθε λεπτομέρεια που εντόπισα για όλα τα θρησκευτικά μνημεία της πόλης. Ήταν εξαιρετικά δύσκολη η δουλειά σε αυτό το βιβλίο, διότι αποτελεί ουσιαστικά ένα corpus των θρησκευτικών μνημείων όλων των δογμάτων ορθόδοξων, καθολικών, οθωμανικών, Αρμενίων, Εβραίων κ.λπ. Λίγοι γνωρίζουν για παράδειγμα πως οι Τεκέδες της πόλης ήταν οθωμανικά μοναστήρια ή το γεγονός πως στις μεγάλες καθολικές μονές είχαν την έδρα τους διάφορες αδελφότητες «τρελές» με ποικίλα σκάνδαλα.
-Υπήρχαν και προτεστάντες;
Υπήρχαν αλλά δεν ενοχλούσαν τους καθολικούς. Η καθολική ιεραρχία κυνηγούσε συστηματικά τους ιησουίτες λόγω των δικών τους εσωτερικών διαφωνιών. Ο κατάλογος λοιπόν αυτού του τόμου περιλαμβάνει όλες τις εκκλησίες όλων των δογμάτων, όσες υπήρχαν και όσες έχουν καταστραφεί. Για όσες βρήκα στοιχεία καταστροφής τα αναφέρω αναλυτικά. Επίσης πρέπει να τονίσω πως ρόλο στην καταστροφή έπαιξαν και οι τρεις πολύ μεγάλοι σεισμοί, του 1856, τον οποίo αναφέραμε, του 1926 και του 1930. Ο σεισμός του 1508 έκανε μεγάλη καταστροφή, αλλά τα βενετσιάνικα μνημεία εκείνης της περιόδου ξαναχτίστηκαν.
- Γιατί στον δεύτερο τόμο αναφέρεστε στις συνοικίες, στις πλατείες και στους δρόμους;
Θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικά στοιχεία αυτά στην εξέλιξη του Ηρακλείου. Τα αναφέρω όπως ακριβώς είχαν καταγραφεί στους τελευταίους εκλογικούς οθωμανικούς καταλόγους, ιδιαίτερα οι συνοικίες, οι οποίες παρέμειναν ίδιες μέχρι και πριν από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Επίσης αναφέρομαι στους δρόμους και στις πλατείες, όπως διαμορφώθηκαν από τους αρχαίους χρόνους έως σήμερα. Για παράδειγμα, οι γνωστοί δρόμοι της πόλης Μποφώρ, Ικάρου, Αβέρωφ δεν υπήρχαν, ήταν χωματόδρομοι. Υπήρχαν μόνο οι βασικοί οδικοί άξονες που υπάρχουν και σήμερα. Η πλατεία Δασκαλογιάννη στο κέντρο της πόλης δεν υπήρχε. Αυτό που προσπάθησα να κάνω είναι να γράψω ένα ευανάγνωστο κείμενο, το οποίο να μπορεί να το διαβάσει όλος ο κόσμος, και παράλληλα να τοποθετήσω εκατοντάδες υποσημειώσεις και πολύ πλούσια βιβλιογραφία που θα ενδιαφέρει τους ειδικούς επιστήμονες που θα θελήσουν να μελετήσουν οποιοδήποτε μνημείο ξεχωριστά. Θα βγάλω άλλους τέσσερις τόμους για το Ηράκλειο, ο τέταρτος θα είναι για το λιμάνι, τις οχυρώσεις και την ύδρευση, ο πέμπτος θα αφορά τα κοσμικά και δημόσια μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων, ο έκτος τις συνοικίες οι οποίες δημιουργήθηκαν εκτός τειχών και τον τρόπο διαμόρφωσής τους και ο έβδομος και δυσκολότερος την καθημερινή ζωή στην πόλη διαχρονικά. Το υλικό αυτό το συλλέγω σαράντα χρόνια, έχω δημιουργήσει ένα τεράστιο αρχείο στο σπίτι μου.
Συντάκτης: Παναγιώτης Γεωργουδής
Πηγή: pancreta