Η συγκριτική μελέτη «Παιδιά Έρμαια: Αποκλεισμός και εκμετάλλευση των ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία» ρίχνει φως στο πιο σκοτεινό κομμάτι στη μέχρι τώρα διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος: τα ασυνόδευτα ανήλικα. Το ελληνικό κομμάτι της έρευνας υπογράφουν η Ελίνα Σαράντου (HIAS Ελλάδας) και η Αγγελική Θεοδωρόπουλου (Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες).

Η έρευνα αποτυπώνει πληροφορίες σχετικά με την προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων στον ευρωπαϊκό Νότο και κάνει έναν κριτικό απολογισμό εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών και της εφαρμογής τους. Παράλληλα, στηρίζεται σε συνεντεύξεις με επαγγελματίες που εργάζονται με ασυνόδευτα ανήλικα καθώς και σε έγγραφα πολιτικής (policy papers), κανονισμούς και νομοθεσίες, και καταγράφει μαρτυρίες σχετικά με τις επιπτώσεις που έχουν στη ζωή των ανηλίκων τα ελλιπή και δυσλειτουργικά συστήματα προστασίας και ο κοινωνικός τους αποκλεισμός.

4.962 ασυνόδευτα παιδιά 

Σύμφωνα με τα δεδομένα που δημοσιεύονται από τις διεθνείς ανθρωπιστικές οργανώσεις, το 2018 σχεδόν τα μισά μέλη του παγκόσμιου προσφυγικού πληθυσμού ήταν παιδιά, ενώ στην Ελλάδα συνεχίζουν να αποτελούν το ένα τρίτο των αφίξεων και για το 2019. Ένα σημαντικό κομμάτι αυτού του παιδικού πληθυσμού είναι ασυνόδευτα ανήλικα που φτάνουν στις χώρες πρώτης εισόδου χωρίς τους γονείς ή τους κηδεμόνες τους. Σύμφωνα με το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης ο εκτιμώμενος αριθμός των ασυνόδευτων παιδιών στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή ανέρχεται στα 4.962.

«Ένα χρόνο μετά την ολοκλήρωση της έρευνας, στον απόηχο δύο θανάτων ανηλίκων στη Μόρια και την τρίτη καταδίκη της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου για παραβίαση διεθνών υποχρεώσεων σχετικά με τα δικαιώματα ασυνόδευτων ανήλικων, η κατάσταση φαίνεται να επιδεινώνεται: Τρία στα τέσσερα ασυνόδευτα παιδιά συνεχίζουν να στερούνται πρόσβασης σε κατάλληλες δομές φιλοξενίας, περισσότερα από 200 παραμένουν σε κράτηση (ο υψηλότερος αριθμός των τελευταίων ετών), ενώ ένα στα τέσσερα ζει στο δρόμο ή σε πλήρως επισφαλείς συνθήκες. Ωστόσο, ακόμα και αυτά που έχουν ενταχθεί σε μονάδες φιλοξενίας αντιμετωπίζουν μια ζοφερή πραγματικότητα, καθώς η εθνική χωρητικότητα στα σημεία φιλοξενίας ανέρχεται στο ένα τρίτο αυτής που απαιτείται για την κάλυψη των πραγματικών αναγκών. Την ίδια στιγμή, η ένταξη των προσφυγόπουλων, ασυνόδευτων και μη, στη δημόσια εκπαίδευση παραμένει όνειρο για πολλά από τα παιδιά, κατά παράβαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», αναφέρει το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες.

Τα νομικά, διοικητικά και χρηματοδοτικά κενά, το δαιδαλώδες πλέγμα των αρμόδιων αρχών, η ελλιπής κατάρτιση των επαγγελματιών στις δομές φιλοξενίας καθώς και η επικρατούσα αντιμετώπιση των παιδιών ως «μάζας», χωρίς ατομικές ανάγκες, εξωθούν συστηματικά τα ασυνόδευτα παιδιά στην απομόνωση, την περιθωριοποίηση, την κακοποίηση και την εκμετάλλευση, όπως αναφέρεται.

«Το υπάρχον σύστημα διώχνει τα παιδιά»

«Το υπάρχον σύστημα ανυπομονεί να διώξει τα παιδιά και τα ίδια το εισπράττουν αυτό με διάφορους τρόπους, σε πολλά πεδία, όπως υποδοχή, κέντρα ταυτοποίησης, κράτησης, πρόσβαση στην εκπαίδευση, κλπ», επισήμανε η Θεώνη Κουφονικολάκου, βοηθός Συνήγορος του Πολίτη, αρμόδια για τα δικαιώματα του παιδιού.

Σημείωσε επίσης ότι «μοιάζει το κράτος να ανυπομονεί να δώσει την ευθύνη αλλού, σε ιδιωτικούς οργανισμούς, όπου ναι μεν οι άνθρωποι εκεί δίνουν και τη ζωή τους, δεν παύει όμως να μην εποπτεύονται». Περισσότερες από τις μισές αιτήσεις ασύλου των ανηλίκων απορρίπτονται και «δεν υπάρχει πρόβλεψη τι γίνεται μετά αυτά τα παιδιά», πρόσθεσε η κ. Κουφονικολάκου.

«Έγκλημα στα ελληνικά νησιά»

«Έγκλημα» χαρακτήρισε ο Απόστολος Βεΐζης από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα αυτό που συμβαίνει στα ελληνικά νησιά. Κάθε μέρα οι ΓΧΣ δέχονται στην κλινική στη Μόρια περίπου εκατό παιδιά. Το 63% των προβλημάτων υγείας που αντιμετωπίζουν σχετίζεται με την κακή διαβίωση στα ίδια τα κέντρα, όπως δερματικά, αναπνευστικά κλπ. Ακολούθως τα παιδιά αρνούνται να φάνε, έχουν τάσεις αυτοκτονίας και άλλα, εξήγησε ο κ. Βεΐζης.

Ανήλικοι έγκλειστοι σε αστυνομικά τμήματα και κέντρα υποδοχής

Η δικηγόρος της ΑΡΣΙΣ, Δήμητρα Λιναρδάκη, τόνισε, ότι η κατάσταση σχετικά με τα ασυνόδευτα παιδιά τείνει να είναι χειρότερη από ότι πριν τρεις μήνες. Σήμερα, δεκατέσσερις ανήλικοι παραμένουν κλεισμένοι στο Αστυνομικό Τμήμα Κολωνού και κανένα παιδί δε γνωρίζει για πιο λόγο βρίσκεται στα κελιά, άλλωστε δεν καταλαβαίνουν τη διαφορά διοικητικής και ποινικής κράτησης, ο εγκλεισμός είναι εγκλεισμός. Κανένα δεν είχε επίτροπο, ενώ 99 παιδιά είναι στην Αμυγδαλέζα.

Αναλυτικότερα, δημοσιεύουμε αποσπάσματα της μελέτης*:

Πώς βλέπουν τα ανήλικα την ενσωμάτωσή τους;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα αφορά μόνο ανήλικα που διαβιούν σε ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον. Στην Ελλάδα, αυτό το περιβάλλον υφίσταται μόνο στις δομές φιλοξενίας ανηλίκων. Είναι αδύνατο να γίνεται λόγος για την ενσωμάτωση ανηλίκων που βρίσκονται σε καθεστώς επισφαλούς φιλοξενίας ή αστεγίας. Επομένως, για όσα διαβιούν σε ασφαλές μέρος, τα αιτήματά τους είναι η εκπαίδευση, η εκμάθηση της γλώσσας, η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, η εργασία, η ελευθερία να αναπτύξουν σχέσεις και να δραστηριοποιηθούν εκτός της δομής στέγασης και να κερδίσουν το χαρτζιλίκι τους. Τα ανήλικα βιώνουν την ενσωμάτωση ως ευάλωτη αποκλεισμένη ομάδα. Τα ίδια πληρούν όλα τα κριτήρια ευαλωτότητας, ενώ άλλοι τα κάνουν να αισθάνονται μέλη μιας ομάδας, όχι άτομα.

Εκμετάλλευση εργασίας

Στην Ελλάδα, ελάχιστες είναι οι μαρτυρίες που αναφέρονται στην εκμετάλλευση της εργασίας ασυνόδευτων ανηλίκων στα νησιά του Βόρειου Αιγαίου, ενώ τα περισσότερα περιστατικά συμβαίνουν στην ενδοχώρα. Οι επαγγελματίες έχουν προσέξει ότι τα ανήλικα από το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές συγκεκριμένα, συνήθως, δεν γνωρίζουν ότι δικαιούνται φροντίδα στην ΕΕ χωρίς να είναι υποχρεωμένα να εργάζονται. Το άγχος τους να μην απογοητεύσουν την οικογένειά τους ή και ο φόβος ότι η οικογένειά τους μπορεί να τα διώξει, αν επιστρέψουν με άδεια χέρια, τα στρέφει σε έναν συγκεκριμένο δρόμο μετά την άφιξή τους. Τα ανήλικα εργάζονται παράνομα σε αγροτικές εργασίες, πλυντήρια, βενζινάδικα ή εργοστάσια. Ορισμένες μαρτυρίες ισχυρίζονται ότι τα ανήλικα μπορούν να κερδίζουν δεκαπέντε έως δεκαεφτά ευρώ τη μέρα, άλλες κάνουν λόγο για πολύ λιγότερα, ενώ έχουν υπάρξει περιπτώσεις ανηλίκων που πηγαίνουν να εργαστούν –ειδικά στον αγροτικό τομέα– και ούτε καν πληρώνονται, οπότε αναγκάζονται να περπατήσουν ως το σπίτι τους από τη Θήβα ύστερα από μία ολόκληρη ημέρα εργασίας. Υπάρχουν μέχρι και μαρτυρίες ανηλίκων που αναφέρουν ότι υπέστησαν ηλεκτροσόκ, όταν ζήτησαν τα χρήματά τους. Ανάλογα με το πού φιλοξενούνται, στους εφήβους δίνεται ένα μικρό ποσό (pocket money) που μπορούν οι ίδιοι να αποφασίσουν πώς θα το ξοδέψουν. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες, λόγω σοβαρών καθυστερήσεων στην καταβολή των δόσεων χρηματοδότησης, οι δομές φιλοξενίας ανηλίκων στηρίζονται στις δωρεές, συμπεριλαμβανομένων των δωρεών ένδυσης και υπόδησης. Ωστόσο, τα ανήλικα βρίσκονται σε ηλικία κατά την οποία διαμορφώνεται ο χαρακτήρας τους, οπότε η εικόνα τους είναι εξαιρετικά σημαντική για εκείνα. Το ότι πρέπει να φορούν ενδύματα ή υποδήματα, που δεν τους αρέσουν ή που είναι πολύ μεγάλα για εκείνα, τα κάνει να αναζητούν αλλού τα χρήματα για ένδυση.

Σεξουαλική εκμετάλλευση

Η σεξουαλική εκμετάλλευση των ασυνόδευτων ανηλίκων είναι ένα καλά αναγνωρισμένο φαινόμενο. Στην Ελλάδα, έχουν καταγραφεί οι διάφοροι τύποι δικτύων σεξουαλικής εκμετάλλευσης για αγόρια και κορίτσια. Σε αυτούς τους τύπους συμπεριλαμβάνονται δίκτυα που περιλαμβάνουν άνδρες και γυναίκες (Έλληνες και Ελληνίδες υπηκόους) στο αποκαλούμενο «Τρίγωνο των Βερμούδων» των Αθηνών, περιπτώσεις που αφορούν συμπατριώτες των ανηλίκων, αλλά και η σεξουαλική εκμετάλλευση από άλλα ανήλικα στις δομές φιλοξενίας ανηλίκων κτλ. Η συχνότητα και η βαρύτητα κάθε περίπτωσης θα πρέπει να εξετάζονται ενδελεχώς, και θα πρέπει να εξευρίσκονται εξατομικευμένες λύσεις. Ωστόσο, είναι πολύ πιο δύσκολο να εξεταστεί η σεξουαλική εκμετάλλευση σε σχέση με την εκμετάλλευση που σχετίζεται με την εργασία, αν χρησιμοποιηθεί η μεθοδολογία που αναλύεται στην παρούσα έρευνα, καθώς οι περισσότεροι επαγγελματίες τόνισαν ότι τα ανήλικα δεν συζητούν εύκολα αυτό το θέμα μαζί τους. Ορισμένα ντρέπονται και δεν «ανοίγονται». Επιπλέον, δεν νιώθουν άνετα να συζητήσουν αυτό το θέμα με πρόσωπα που θεωρούν «προσωπικό». Γνωρίζουν ότι, αν το αναφέρουν σε ένα μέλος του προσωπικού, αυτό θα μαθευτεί στο σύνολο του προσωπικού μέσα στη δομή φιλοξενίας ανηλίκων. Περαιτέρω, η συχνή εναλλαγή προσωπικού και η μετέπειτα κινητικότητα των ανηλίκων –είτε είναι δική τους επιλογή, είτε οφείλεται στη μεταφορά από τα νησιά στην Αθήνα ή σε αρκετούς χώρους φιλοξενίας– δυσχεραίνει την ανάπτυξη διαρκών σχέσεων εμπιστοσύνης, που θα μπορούσαν να κάνουν τα παιδιά να μιλούν περισσότερο για τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν. Άλλα παιδιά πιστεύουν ότι δεν θα αλλάξει κάτι, ακόμα κι αν μιλήσουν σε κάποιον. Επομένως, εντείνεται η αποξένωσή τους από το υφιστάμενο σύστημα προστασίας, γεγονός που τα κάνει να εμπιστεύονται και να ακούν περισσότερο τους συμπατριώτες και τους φίλους τους. Από το σύνολο των επαγγελματιών που ερωτήθηκαν, μόνο μία ανέφερε ότι ένα παιδί την ενημέρωσε και ζήτησε βοήθεια. Και πάλι, αυτό το συμβάν αφορούσε δομή φιλοξενίας ανηλίκων σε νησί και παιδί που είχε το χρόνο να αναπτύξει μια επωφελή σχέση με τη φροντίστριά του. Τα μόνα εργαλεία που διατίθενται στους επαγγελματίες για την αναγνώριση τέτοιων περιπτώσεων είναι η γνώση και η παρατήρηση, που είναι συνάρτηση του χρόνου, και οι μακράς διάρκειας σχέσεις εμπιστοσύνης, που καλλιεργούνται με τα μέλη της τοπικής κοινότητας.

*Διαβάστε εδώ ολόκληρη την μελέτη