Δημοσιεύτηκε 15/10/2016
Το ιστολόγιό μας έχει υπότιτλο «για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και όλα τα άλλα» και, πράγματι, αφιερώνει στη λογοτεχνία ικανό μερίδιο της ύλης του, κι όμως, μέχρι τώρα, στα εφτάμισι χρόνια της ύπαρξής του δεν έχει σχολιάσει ποτέ την απονομή κάποιου Νόμπελ λογοτεχνίας, από τα εφτά που έχει δει να απονέμονται (και τα θυμίζω: 2009 – Χέρτα Μύλερ, 2010 – Μάριο Βάργκας Γιόσα, 2011 – Τόμας Τρανστρέμερ, 2012 – Μο Γιαν, 2013 – Άλις Μάνρο, 2014 – Πατρίκ Μοντιανό, 2015 – Σβετλάνα Αλεξίεβιτς).
Για το φετινό Νόμπελ θα κάνουμε εξαίρεση -διότι το Νόμπελ λογοτεχνίας του 2016 είναι ένα Νόμπελ αλλιώτικο απ’ τ’ άλλα. Όπως θα ξέρετε, χτες ανακοινώθηκε η βράβευση του Μπομπ Ντίλαν, του Αμερικανού τραγουδοποιού που εξέφρασε το αντιπολεμικό κίνημα της δεκαετίας του 1960 και επηρέασε βαθύτατα τις επόμενες γενιές της αμφισβήτησης.
Σπάνια η απονομή ενός βραβείου Νόμπελ έχει προκαλέσει τόση αίσθηση -εγώ δεν θυμάμαι καμιά άλλη βράβευση που να συζητήθηκε τόσο, τουλάχιστον μετά τη βράβευση του Κίσινγκερ. Εδώ που τα λέμε, πρόκειται για όνομα διάσημο, ενώ κάποιοι από τους βραβευμένους των τελευταίων ετών ήταν παγκοσμίως άγνωστοι όταν βραβεύτηκαν -και τουλάχιστον ένας έμεινε και μετά.
Φυσικά η διασημότητα δεν είναι κριτήριο της αξίας ενός λογοτέχνη και ούτε όλες οι αντιδράσεις στην ανακοίνωση της βράβευσης του Ντίλαν ήταν επιδοκιμαστικές. Πολλοί εξεπλάγησαν από τη βράβευση, αρκετοί εξέφρασαν διαφωνία ενώ κάποιοι αντέδρασαν με θυμηδία -γιατί όχι και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος είπε κάποιος· η Μαντόνα, είπε κάποιος άλλος.
Βλέπετε, ο Ντύλαν βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ενώ είναι τραγουδοποιός, γράφει τραγούδια. Στην απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας τονίζεται ότι βραβεύεται «για τη δημιουργία νέων δρόμων ποιητικής έκφρασης μέσα στη μεγάλη παράδοση του αμερικανικού τραγουδιού». Πρωτη φορά βραβεύεται τραγουδοποιός με την ανώτατη διάκριση για έναν λογοτέχνη κι αυτό, εύλογα, ξένισε πολλούς.
Εύλογα ξένισε, αν και το όνομα του Ντίλαν δεν έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία -όσοι παρακολουθούν κάπως τα βραβεία Νόμπελ θα θυμούνται ότι και παλιότερα είχε αναφερθεί το όνομά του και είχαν υπάρξει αντιδράσεις υπέρ και κατά ενός τέτοιου ενδεχόμενου (ο φίλος Δαεμάνος στη Λεξιλογία μού θύμισε ένα άρθρο του 2013 υπέρ της βράβευσης του Ντίλαν).
Η ένσταση είναι προφανής. Άλλο στίχοι τραγουδιού κι άλλο ποίηση. Ο στίχος γράφεται για να τραγουδηθεί, δεν νοείται χωρίς τη μουσική. Ο ποιητής εκδίδει τη συλλογή του, ενώ σπάνια κυκλοφορούν σε βιβλίο συλλογές με στίχους τραγουδιών, και πάντως (πολλά χρόνια) αφού έχουν κυκλοφορήσει τα αντίστοιχα τραγούδια.
Τυχαίνει να δέχομαι και να υποστηρίζω καταρχήν αυτή τη διάκριση. Γι’ αυτό και, όσο κι αν τους θαυμάζω, δεν χαρακτηρίζω ποιητή κανέναν στιχουργό, ούτε τον Γκάτσο (που ήταν και ποιητής), ούτε τη Νικολακοπούλου, ούτε τον Λευτέρη Παπαδόπουλο (που τον θεωρώ μέγιστο). Κάποιοι φαίνεται να θεωρούν ότι το «ποιητής» είναι εγγενώς ανώτερο από το «στιχουργός» αλλά δεν συμμερίζομαι αυτή την άποψη. Είναι πράγματα διαφορετικά, έστω κι αν είναι πολύ συγγενικά.
Όμως, καταρχήν.
Παρόλο που η διάκριση ανάμεσα σε ποιητές και τραγουδοποιούς ισχύει μεθοδολογικά, τα όρια ανάμεσα στα είδη μπορούν, σε εξαιρετικές περιστάσεις, να ξεπερνιούνται. Η ίδια η επιτροπή του Νόμπελ τα ξεπέρασε (σε μικρότερο βαθμό, βέβαια) και πέρυσι όταν βράβευσε την Αλεξίεβιτς που τα κείμενά της είναι δημοσιογραφικά, ρεπορτάζ. Και ο Ντίλαν αναμφίβολα είναι εξαιρετική περίπτωση, τραγουδοποιός που οι στίχοι του εδώ και πολύ πολύ καιρό μελετιούνται στις φιλολογικές σχολές.
Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι στην αρχαιότητα τα όρια ανάμεσα σε ποίηση και τραγούδι δεν ίσχυαν: αν δεν κάνω λάθος, τα ομηρικά έπη ή οι Ολυμπιόνικοι του Πινδάρου τραγουδιούνταν και μάλιστα γράφονταν για να τραγουδηθούν. Θα πει κανείς ότι δεν είναι ποίηση;
Και βέβαια, και οι νεότεροι ποιητές (όχι οι νεότατοι) χαρακτήριζαν «τραγούδια» τα ποιήματά τους -πάνω από δέκα ποιήματα του μουσικότατου Λαπαθιώτη έχουν τη λέξη στον τίτλο τους (π.χ. Μικρό τραγούδι, Διπλό τραγούδι, Τραγούδι της αυγής, Τραγούδι το φθινόπωρο κτλ.) Για να κάνουμε και μια λεξιλογική παρένθεση, σε κάποιες σλάβικες γλώσσες οι λέξεις για το ‘τραγούδι’ και για το ‘ποίημα’ είναι παρόμοιες ή και εντελώς ίδιες όπως στα κροάτικα (πιέσμα), τα σέρβικα (πέσμα) και τα σλαβομακεδόνικα (πέσνα).
Κάποιες από τις νεότερες ανθολογίες ποίησης περιλαμβάνουν και στίχους τραγουδιών’ για παράδειγμα, ο Βασίλης Βασιλικός στην ποιητική ανθολογία που είχε εκδώσει πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια είχε συμπεριλάβει τον Τσιτσάνη και τον Βαμβακάρη ενώ και ο Ρένος Αποστολίδης καταχωρεί ρεμπέτικα στην τρίτομη (άβολη και πανάκριβη) ανθολογία ποίησής του, αλλά με ένα σοβαρότατο φάουλ: παραλείπει τα ονόματα των δημιουργών!
Κάποιοι άλλοι επικριτές της χτεσινής βράβευσης υποστήριξαν ότι, ακόμα κι αν δεν είναι εμπόδιο η ιδιότητα του τραγουδοποιού, υπήρχαν άλλοι αξιότεροι -οι Πινκ Φλόιντ ας πούμε. Με όλο τον σεβασμό, δεν νομίζω πως υπάρχει σύγκριση.
Προσωπικά, χάρηκα πολύ για τη βράβευση του Μπομπ Ντίλαν με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, θεωρώ ότι είναι μια από τις πιο δίκαιες βραβεύσεις του αιώνα (εντάξει, μόλις άρχισε) -αλλά βέβαια θα ακούσω με ενδιαφέρον τις απόψεις σας και τις αντιρρήσεις σας. Να μην εστιαστούμε στη φύση του θεσμού των Νόμπελ, ξέρουμε καλά ότι συχνά εξυπηρετούν σκοπιμότητες, να σταθούμε στη συγκεκριμένη βράβευση.
