Δημοσιεύτηκε
Από την Ιθάκη τελικά προτίμησε να εκφωνήσει ο πρωθυπουργός το διάγγελμά του για την έξοδο από τα μνημόνια.
Την Ιθάκη, που συμβολίζει την πολυπόθητη επιστροφή σε οικείο και αγαπητό περιβάλλον ύστερα από μια μακρά περίοδο περιπλάνησης και περιπετειών σε αφιλόξενα και αχαρτογράφητα νερά, όπως πράγματι οδυνηρές και από πολλές απόψεις πρωτόγνωρες για ευρωπαϊκή χώρα ήταν οι δοκιμασίες που πέρασε ο ελληνικός λαός στα οχτώ χρόνια που πέρασαν.
Κι έτσι ο Αλέξης Τσίπρας ενέδωσε στη γοητεία του ισχυρού συμβόλου, αντί, ας πούμε, να εκφωνήσει το διάγγελμά του από το πρωθυπουργικό γραφείο -οπότε ίσως δεν θα γράφαμε αυτό το άρθρο.
Και επειδή ο συμβολισμός είναι πανίσχυρος, στο κείμενο της ομιλίας υπάρχουν άφθονες ακόμα ομηρικές αναφορές, σε Οδύσσεια που πήρε τέλος, σε Συμπληγάδες, που τις αφήσαμε πίσω, σε Σειρήνες της ματαιότητας, σε Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, που στέκονταν απέναντί μας, σε λωτοφάγους (που δεν πρέπει να γίνουμε) και σε μνηστήρες που θέλουν να ξαναπάρουν την Ιθάκη στα χέρια τους. Συμπληγάδες στον Όμηρο; Ναι, γίνεται και γι’ αυτές λόγος, αν και όχι με το όνομα αυτό, στην Οδύσσεια.
Προσωπικά επιδοκιμάζω άλλα σημεία του διαγγέλματος, όπως την αναφορά στον ευτελισμό της δημοκρατίας στα μνημονιακά χρόνια, όταν «Τραπεζίτες έγιναν πρωθυπουργοί και υπουργοί έγιναν τραπεζίτες», ένα φαινόμενο άλλωστε που δεν περιορίζεται στην Ελλάδα αφού επίσης χρησιμοποιήθηκε στην Ιταλία -κατά την ταπεινή μου γνώμη, με εξαίρεση τους υπηρεσιακούς πρωθυπουργούς, ο χειρότερος εκλεγμένος πρωθυπουργός είναι απείρως προτιμότερος από τον καλύτερο εξωκοινοβουλευτικό, μη εκλεγμένο πρωθυπουργό τύπου Παπαδήμου. Αλλά ας… επιστρέψουμε στην Ιθάκη.
Αν η Ιθάκη είναι ο προορισμός, υπάρχει και μια αφετηρία. Στο ομηρικό έπος η αφετηρία είναι η Τροία, αλλά η σύγχρονη ελληνική τραγωδία (κατά το κλισέ του διεθνούς τύπου) εγκαινιάστηκε με ένα άλλο πρωθυπουργικό διάγγελμα από ένα άλλο νησί, από το Καστελλόριζο όπου ο Γιώργος Παπανδρέου ανάγγειλε τον Μάιο του 2010. Κατά σύμπτωση, το Καστελλόριζο (με το νησιωτικό του σύμπλεγμα) είναι το ανατολικότερο άκρο της ελλαδικής επικράτειας, ενώ η Ιθάκη ένα από τα δυτικότερα σημεία της, αν και ασφαλώς όχι το δυτικότερο (που είναι τα Διαπόντια νησιά). Οπότε, από το Καστελλόριζο στην Ιθάκη μέσα σε οχτώ χρόνια, κάτι λιγότερο από τον ομηρικό Οδυσσέα (που όμως ναι μεν χρειάστηκε δέκα για τον δικό του νόστο, αλλά τα εφτά από αυτά τα πέρασε στην αγκαλιά της Καλυψώς).
Στην Ιθάκη, βέβαια, ο Οδυσσέας έφτασε μόνος του -όλοι οι άλλοι σύντροφοί του είχαν εξοντωθεί στον δρόμο, άλλοι από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, άλλοι από τους Λαιστρυγόνες, κάμποσοι από την τρικυμία που ξέσπασε όταν «μαζί τα έφαγαν» στην ακρογιαλιά του Ήλιου τ’ αργά γελάδια. Αυτό το στοιχείο του ομηρικού έπους φυσικά δεν τονίστηκε. (Να θυμηθούμε τι ωραία που έπιασε ο Λούτσιο Ντάλα και μετέπλασε ο Σαββόπουλος αυτή την λαϊκή οπτική).
Πάντως, και άλλες πολιτικές δυνάμεις σχολίασαν το πρωθυπουργικό διάγγελμα με ατάκες σχετικές με την Ιθάκη -οι Έλληνες δεν είναι λωτοφάγοι, τόνισε ο εκπρόσωπος τύπου του ΚΙΝ.ΑΛ. ενώ το γραφείο τύπου της Νέας Δημοκρατίας είχε σπεύσει πριν ακόμα γίνει το διάγγελμα να σχολιάσει τη φημολογούμενη επιλογή της τοποθεσίας με στίχους από τον Καβάφη, σημειώνοντας ταυτόχρονα ένα μνημειώδες αυτογκόλ.
Βλέπετε, το γραφείο τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης ολοκλήρωσε το σχόλιό του με τον εξής υστερογραφικόν υπαινιγμό:
Υ.Γ. Καθώς φημολογείται ότι ο κ. Τσίπρας επέλεξε την Ιθάκη για τη νέα επικοινωνιακή φιέστα του, η Νέα Δημοκρατία του αφιερώνει προκαταβολικά τους στίχους του Καβάφη:
“Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θα βγαινες στον δρόμο.
Αλλά δεν έχει να σε δώσει τίποτα πια”».
Κι ενώ κράτησαν την παλαιική ορθογραφία της πρώτης δημοσίευσης στη λέξη «ταξίδι», κατάφεραν να τσαλακώσουν βάναυσα τον τρίτο στίχο, χαλώντας τον ρυθμό και αλλοιώνοντας το νόημα, διότι βέβαια ο Καβάφης έγραψε: Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Γέλασε όλη η μπλογκόσφαιρα με την τσαπατσουλιά, και τελικά αποκαλύφθηκε ο αυτουργός της, που είχε εκπέμψει στο Τουίτερ τους ίδιους ακριβώς αλλοιωμένους στίχους νωρίτερα. Και επιβεβαιώθηκε η άποψη για τον συγκεκριμένο δημοσιογράφο, πως αν είχε άλλο επώνυμο ούτε τη στήλη με τα φαρμακεία δεν θα του ανέθεταν να γράφει. Αλλά βέβαια, όπως με κάθε γκάφα λογογράφου ή γραφείου τύπου, η χλεύη αντανακλάται και στον φορέα.
Πέρα από το ζούλειο μαργαριτάρι, από τη στιγμή που έγινε λόγος για την Ιθάκη, ήταν αναμενόμενο ότι κάποιος θα αναφέρει το καβαφικό ποίημα. Είναι ένα από τα γνωστότερα ελληνικά ποιήματα, ίσως το γνωστότερο (αν εξαιρέσουμε τις στροφές του Ύμνου προς την Ελευθερία που αποτελούν τον Εθνικό Ύμνο). Κι επειδή είναι ίσως το γνωστότερο, είναι ίσως και το δημοφιλέστερο, κάτι που επιβεβαιώνεται και από μια δημοσκόπηση που είχε κάνει πριν από μερικά χρόνια ο καθηγητής Αντώνης Πετρίδης. Εκεί, η Ιθάκη έρχεται πρώτη, και με διαφορά, στα νεοελληνικά ποιήματα, ενώ την τριάδα συμπληρώνουν άλλα δύο καβαφικά ποιήματα, οι Βάρβαροι και η Πόλις.
Αυτή η δημοτικότητα του Καβάφη κάνει μερικούς μελετητές να αρνούνται στον Αλεξανδρινό ποιητή κάθε ποιητικό βάθος και να θυμίζουν ότι πολύ δημοφιλείς υπήρξαν, στην εποχή τους, ο Αχιλλέας Παράσχος και ο Γεώργιος Σουρής. Στην εποχή τους όμως. Ο Καβάφης όμως εξακολουθεί δημοφιλέστατος 85 χρόνια μετά τον θάνατό του -και όχι μόνο στα ελληνικά. Και μεταφρασμένα τα ποιήματά του κυκλοφορούν και διαβάζονται πολύ και επηρεάζουν άλλους ποιητές, παρ’όλο που αναγκαστικά στη μετάφραση χάνεται το ιδιότυπο άρωμα της γλώσσας του. Αυτό δείχνει ότι ο Καβάφης μπόρεσε να μιλήσει με τρόπο απλό (γιατί η ποίηση είναι απλότητα) για πολλά πολύ σημαντικά πράγματα.
Να σημειωθεί ακόμα ότι, σε αντίθεση με άλλους ποιητές όπως ο Ν. Καββαδίας ή ο Ελύτης, ο Καβάφης ελάχιστα χρωστάει τη δημοτικότητά του στη μελοποίηση. Αν και πολλά ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί, καμιά μελοποίηση δεν έχει γίνει πολύ γνωστή (ίσως μ’ εξαίρεση την Πόλι στην Τετραλογία του Μούτση).
Βέβαια, δεν είναι όλα τα καβαφικά ποιήματα ευρέως γνωστά. Αυτός ο χαρακτηρισμός ταιριάζει σε πολλά από τα 154 αναγνωρισμένα, ίσως στα περισσότερα, όχι όμως στα Αποκηρυγμένα, τα Κρυμμένα ή τα Ατελή. Κι αφού βρισκόμαστε στα χωρικά ύδατα της Ιθάκης, αξίζει ν’ αναφέρουμε πως μέσα στα Κρυμμένα ποιήματα κρύβεται και ένα που μιλάει για τη Δευτέρα Οδύσσεια, όταν ο Οδυσσέας, ύστερα από κάποιο διάστημα, βαρέθηκε στα πάτρια:
Ήτο μικρόν το πατρικόν του δώμα,
ήτο μικρόν το πατρικόν του άστυ,
και όλη του η Ιθάκη ήτο μικρά.
και κίνησε για νέες περιπέτειες (μεταμνημονιακές τάχα; )
Από την άλλη, είναι εντυπωσιακά μεγάλος ο αριθμός των πολύ γνωστών καβαφικών ποιημάτων. Για τον λόγο αυτό πολλοί καβαφικοί στίχοι έχουν γίνει παροιμιώδεις, κάτι που αποτελεί επίσης μεγάλο έπαινο για τον ποιητή. Αυτό είναι θέμα όμως που δεν θέλω να το αναπτύξω τώρα, αξίζει ξεχωριστό άρθρο (όπου θα αντλήσω υλικό από εξαιρετικό παλιότερο νήμα της Λεξιλογίας).
Και επειδή είναι πασίγνωστα, πολλά ποιήματα του Καβάφη έχουν αποτελέσει αντικείμενο παρωδίας, πολλές φορές το καθένα. Όπως γράφω σε παλιότερο άρθρο, το 1997 ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος συγκέντρωσε σε βιβλίο 170 παρωδίες καβαφικών ποιημάτων, τις περισσότερες από επώνυμους λογίους (μαζί και δύο του παππού μου), ενώ ο καθηγητης Ξ. Κοκόλης έχει εκδώσει δικό του βιβλίο με τριάντα καβαφικές παρωδίες (του τύπου της παράφρασης), αλλά υπάρχουν πολύ περισσότερες ακατάγραπτες καβαφικές παρωδίες.
Η Ιθάκη έχει κι αυτή παρωδηθεί, κάποτε ολόκληρη, κάποτε ο πρώτος στίχος της, που προσφέρεται και για τίτλος άρθρου εφημερίδας, ιδίως ταξιδιωτικών ή που αναφέρονται σε προβλήματα πχ «Σαν βγεις στον πηγαιμό για το Χ μέρος να εύχεσαι να μη βρέχει». Ολόκληρη δύσκολα παρωδείται η Ιθάκη, επειδή έχει μεγάλη έκταση. Ωστόσο, ο Φρέντι Γερμανός είχε ειδικότητα στις παρωδίες της Ιθάκης αφού έχει στο ενεργητικό του τουλάχιστον τρεις, που θα τις παραθέσω κλείνοντας το άρθρο, μαζί με μία τέταρτη ιθακική παρωδία του Ξ. Κοκόλη. Χωρίς σχόλια, για να δούμε ότι οι παρωδίες είναι εφήμερα πλάσματα, που συνήθως κακογερνάνε (όχι όλες όμως), ενώ το πρωτότυπο λάμπει αναλλοίωτο.
Α. Εις νέον δημοσιογράφον
Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη
μην εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος ρεπορτάζ, γεμάτος συνεντεύξεις…
Τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες
να τους φοβάσαι. Πάντα
θε να τους συναντάς εμπρός σου…
Πάντα.
Ακόμα και όταν φτάσεις τα σαράντα…
Μην εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος.
Συνέχεια το μη θα ακούς
από καλούς κι από κακούς:
«Μην βλέπεις». «Μην μαθαίνεις».
«Μην ακούς».
Και προπαντός: «Μην γράφεις…».
Αν και αυτό δεν το ‘πε ο Καβάφης…
Ο Καβάφης είπε: «Πάντα
στο νου σου νάχεις την Ιθάκη…»
Μα το ‘πε πριν από μισό αιώνα.
(Μισό και βάλε..)
Τώρα θα σου ‘λέγε:
«Την Ιθάκη απ’ το νου σου βγάλε.
Κι αν η ψυχή σου
επιθυμεί να μην ακούει συνέχεια:
«Μη» άλλαξε γρήγορα γραμμή.
Μην εύχεσαι
να ‘ναι μακρύς ο δρόμος
και ούτε σε πόλεις αιγυπτιακές
να πας για ρεπορτάζ…»
{Μπορεί να σε χτυπήσουν τα «Μιράζ»).
«Μείνε μακριά απ’ το Σουέζ
και απ’ τα υπόλοιπα κανάλια
γιατί θα γίνεις χάλια…
Τον πλούτο μην επιθυμήσεις,
μην μπλέξεις με διαφημίσεις.
Κι αν θες να μείνεις δημοσιογράφος
και να μην βγεις οφσάιντ
μην υποδουλωθείς στο «Τάιντ»».
(Ούτε να γίνεις όργανο τυφλό του «Τουμποφλό»…)
«Μην ψάχνεις στα κανάλια νά βρεις την Ιθάκη
γιατί εκεί που λες: «Την βρήκα»
θα την χάσεις Σαν το Μαστοράκη…
Η Ιθάκη ποτέ δεν θα σε δώσει
το ωραίο ταξίδι. Είσαι σαράντα ήδη…
Μην ελπίσεις ούτε σε υψηλές χαρές
ούτε σε υψηλές αυξήσεις…
Για σένα Ιθάκη δεν υπάρχει.
θα ασπρίσεις θα γεράσεις
κι όλο μπροστά σου θα ‘ν’ οι Νιάρχοι
κι ο Ωνάσης…
θα δίνεις πάντα μάχες
θα φτάνεις ως τα άκρα…»
(Μπορεί να κάνεις και φαλάκρα).
«Θα σε χτυπάνε όλοι.
Θα σου χαλάσουν το συκώτι
Θα γίνεις φίλος με τον Τόλη
θα τσακωθείς με τον Καντιώτη…
Θα ταξιδεύεις…
Θα γερνάς…
Θα ελπίζεις πάντα στην Ιθάκη».
(Αλλά θα βόσκεις διαρκώς στο Κολωνάκι…)
«Πάντα στο νου σου θα ‘χεις την Ιθάκη
το φθάσιμον εκεί
θα ‘ν’ ο προορισμός σου…»
Το φθάσιμο, αλλά πού;
Ήδη σε λεν παππού…
και είσαι πλέον: «ο αιτών…».
(«Σύνταξιν εκ της Ενώσεως Συντακτών…»)
Το ωραίο ταξίδι τελείωσε,
άλλο δεν έχει να σε δώσει πια.
Είσαι εξήντα ετών,
και ακόμα δεν σταμάτησες να γράφεις
και να γράφεις…
Και να γράφεις…
(Σε πήρε στο λαιμό του ο Καβάφης).
Μα έτσι σοφός που έγινες
με τόσην πείρα.
Τόσα κιλά να σε βαραίνουν…
Ήδη θα το κατάλαβες
οι Ιθάκες τι σημαίνουν…
[1974]
Β. Σαν βγεις στον πηγαιμό για τον Δακτύλιο
Σαν βγεις στον πηγαιμό για τον Δακτύλιο
να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος κλήσεις.
Τους Λαιστρυγόνες και τον Τρίτση
δεν θα συναντήσεις
αν η ψυχή σου δεν τους κουβανεί
εντός της,
αν η Τροχαία δεν τους στήνει
εμπρός σου…
Να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος
αλλά μην τον αφήσεις
στον Δακτύλιο να σε φέρει,
Η Τόλμη δεν συμφέρει.
(Ρώτα και τον Καρατζαφέρη).
Μην πλησιάζεις ούτε στη Συγγρού.
Η Λεωφόρος ήδη
σε έδωσεν έναν Ζαρντινίδη•
άλλο δεν έχει να σε δώσει πια…
Πάντα στο νου σου
να ‘χεις τον Δακτύλιο
αλλά μην βιάζεις το ταξίδι διόλου.
Μην πλησιάζεις την Ομόνοια
ή την Αιόλου…
Στάσου μακριά απ’ το Κολωνάκι.
Έστω
κι αν θες να δεις τον Βερυβάκη.
Μην τριγυρνάς
στην Αθηνάς.
(Είναι αδύνατον να μπεις
έστω
κι αν είσαι ο Κουλουμπής).
Η πόλις ήδη
σε έδωσεν έναν Ακριτίδη•
άλλο δεν έχει να σε δώσει πια…
Να εύχεσαι να ‘ναι
μακρύς ο δρόμος
Το φθάσιμον εκεί
είναι ο προορισμός σου.
Και πάντως
πούλα το αυτοκίνητο σου…
«Η Αλλαγή
θέλει να περπατάς…»
(Το είπεν ο Γεννηματάς…)
Συχνά
θέλει και να πονείς…
(Το λέει κι ο Πεπονής).
Θα περπατήσεις
θα αδυνατίσεις
θα ρέψεις
και θα φρονιμέψεις.
Δεν θα φωνάζεις,
δεν θα απεργείς πολύ.
(Κι ούτε θα δίνεις δυάρα για τον Μπουμπλή ή για τον Κατσιφάρα…)
Κι αν πτωχικό τον βρεις
ο Δακτύλιος δεν σε γέλασεν.
Έτσι μισός που έμεινες
με τόσην φύρα,
δίχως ψυχή
(και δίχως Γιώτα-χι),
ήδη θα το κατάλαβες
οι Δακτύλιοι τι σημαίνουν…
[1982]
3. Σαν βγεις στον πηγαιμό για τον Αμλέτο…
Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη
να εύχεσαι να’ ναι πολλοί οι ρόλοι
σε έργα εμπορικά
πλάι στη Βουγιουκλάκη
ή στον Τόλη…
Πλάι σε φίρμες κοίτα να ‘σαι πάντα
έστω κι αν παίρνεις
την ημέρα εκατόν σαράντα…
Είναι καλό να λεν για σένα: «Παίζει
με την Καρέζη…»
Και το όνομά σου με μεγάλα
γράμματα να μπαίνει.
(Όχι μετά από τη Τζένη).
Για όλους έχε μια καλή κουβέντα:
Οι καλλιτέχναι
Αγαπούν τα κοπλιμέντα…
Στη Βουγιουκλάκη
πες: «Σας εθαύμαζα
από μικρό παιδάκι…».
[…]
Να εύχεσαι να’ ναι μακρύς ο δρόμος
αν όμως – κάποια μέρα – κουρασθείς
μην φοβηθείς
να παντρευτείς.
Πες: «Εδώ τελειώνει
το ωραίο ταξίδι…».
Κι αποχαιρέτα το σανίδι.
Μη διστάσεις!
Σε ελπίδες της στιγμής
Και μάταια όνειρα
Μην κρεμαστείς.
Γίνε και συ εφοπλιστής,
άραξε σ’ ένα ακρωτήριο
της γραμμής
(ίσως στο ακρωτήριο Χορν…)
και άσε τους άλλους στο σανίδι
να γερνούν
και να γερνούν
και να πεθαίνουν.
Έτσι σοφός που έγινες
με τόσα σκάφη
(εις πείσμα του Καβάφη)
ήδη θα το κατάλαβες
οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Και θα κλείσω με μια τέταρτη παρωδία της Ιθάκης, από τον αείμνηστο Ξ. Κοκόλη. Σαν βγεις στον πηγαιμό για το Χαρτάκι. Αυτή διατηρεί κάπως περισσότερο την επικαιρότητά της αλλά βέβαια είναι και πολύ πρόσφατη.
Το χαρτάκι
Σα βγεις στον πηγεμό για το Χαρτάκι,
να εύχεσαι ο δρόμος να ‘ναι σύντομος,
με λίγες περιπέτειες, λίγες γνώσεις.
Τους νυσταλέους Επιτηρητάς,
το ψευδοάγρια «ΣΤΟ ΓΡΑΠΤΟ ΣΑΣ!» μη φοβάσαι,
τέτοια στο δρόμο σου ποτέ δε θα βρεις,
αν μένει η όψη σου γαλήνια, αν τα γυαλιά σου
είναι αρκούντως σκοτεινά.
Να εύχεσαι ο δρόμος να ‘ναι σύντομος.
Λίγα τα σπαστικά απογεύματα να είναι
που κάτω από τη φθινοπωρινή βροχή
θα στέκεις στην ουρά για να υπογράψεις
– ταυτότητα στο χέρι – και να παραλάβεις
το ένα και μοναδικόν ογκώδες Σύγγραμμα.
Με τι χαρά, και ολίγην αγωνία,
Στα πληροφορημένα φροντιστήρια θα τρέχεις,
θα κάνεις έρευνα αγοράς, για ν’ αποκτήσεις,
επ’ αμοιβή βεβαίως, τα θέματα Ες-Ο-Ες,
τα ηδονικότατα, τα πλήρως εγγυημένα.
Και μην ανησυχείς: οι Βαθμολογητές
θανάσιμα βαριούνται, άνθρωποι είναι.
Πάντα στο νου σου να ‘χεις το Χαρτάκι.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Δε χρειάζεται όμως να σε φάει και το άγχος.
Φρόντισε, βέβαια, να το πάρεις πριν γεράσεις
(υπάρχει εξάλλου ο κίνδυνος να σε διαγράψουν…)
και κοίτα να μην τρέφεις ψευδαισθήσεις
για επαγγελματική αποκατάσταση.
Ό,τι εκέρδισες, το κέρδισες στο δρόμο.
Άλλη χαρά από το Χαρτάκι μην προσμένεις.
Έκαμες ένα ωφέλιμο και γρήγορο ταξίδι.
Με τόσα που είδες κι έπαθες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες Χαρτάκι τι σημαίνει.
(2007)
