Το καλοκαίρι ανάμεσα στ’ άλλα διάβασα τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, μια τραγωδία που δεν την είχα διαβάσει ολόκληρη ως τώρα. Τη διάβασα στην έκδοση του Κάκτου, αυτή υπήρχε στο σπίτι -ο Κάκτος δεν έχει πολύ καλό όνομα, αλλά ειδικά στις τραγωδίες οι μεταφράσεις του Τάσου Ρούσσου είναι αξιοπρεπείς. Έτσι κι αλλιώς στο απέραντο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει, πέρα από το αρχαίο κείμενο, την πολύ καλή μετάφραση του Κώστα Βάρναλη, αλλά και μαγνητοσκοπημένες ή ηχογραφημένες παραστάσεις της τραγωδίας αυτής.

Ο μύθος του Ιππόλυτου ήταν ευρύτατα γνωστός. Η Φαίδρα, γυναίκα του Θησέα, ερωτεύεται τον Ιππόλυτο, γιο του Θησέα από άλλη μητέρα. Εκείνος αποκρούει τον έρωτά της και τότε αυτή λέει στον Θησέα ότι ο νέος αποπειράθηκε να τη βιάσει. Ο Θησέας προσεύχεται στον Ποσειδώνα και του ζητάει να σκοτώσει τον γιο του. Η Φαίδρα αυτοκτονεί.

Πάνω σε αυτόν τον καμβά, ο Ευριπίδης σύνθεσε δύο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο, Ιππόλυτος, που αργότερα οι μελετητές τις ονόμασαν Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, ενώ ο Σοφοκλής έγραψε τη Φαίδρα. Από τα έργα αυτά σώθηκε ένα μόνο, το τελευταίο χρονολογικά, ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, που διδάχτηκε το 428 πΧ και κέρδισε πρώτο βραβείο. Το θέμα του Ιππόλυτου το χρησιμοποίησαν αργότερα ο Σενέκας στην τραγωδία Φαίδρα και, την Αναγέννηση, ο Ρακίνας, με ομότιτλη τραγωδία, ενώ στον Ιππόλυτο βασίζεται και η κινηματογραφική Φαίδρα του Ζυλ Ντασέν (1962) με την Μελίνα Μερκούρη και τον Άντονι Πέρκινς.

Είναι ασυνήθιστο ένας τραγωδός να συνθέτει δυο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο και το ίδιο θέμα. Εικάζεται ότι στον πρώτο Ιππόλυτο (που έχει χαθεί) η Φαίδρα εκδηλώνει απευθείας τον έρωτά της προς τον Ιππόλυτο πάνω στη σκηνή, κάτι που σόκαρε τους θεατές. Στη δεύτερη εκδοχή, αυτήν που σώθηκε, η Φαίδρα παρουσιάζεται σαν ενάρετη δέσποινα, τραγικό πρόσωπο που άθελά της ερωτεύεται άνομα από θεϊκή παρέμβαση.

Το έργο εκτυλίσσεται στην Τροιζήνα όπου πρόσκαιρα βρίσκεται εξόριστος για έναν χρόνο ο Θησέας, βασιλιάς της Αθήνας, (επειδή είχε σκοτώσει τον Πάλλαντα και τους γιους του που επιχείρησαν να του πάρουν τον θρόνο). Στην αρχή του έργου εμφανίζεται στο θεολογείο η θεά Αφροδίτη, που εξηγεί ότι θα τιμωρήσει τον Ιππόλυτο επειδή την αγνοεί, δεν κοιτάζει έρωτες, μένει αγνός και λατρεύει την Άρτεμη, τη θεά του κυνηγιού. Η Αφροδίτη λοιπόν λέει ότι έχει εμπνεύσει άνομον έρωτα στη Φαίδρα, τη μητριά του Ιππόλυτου, και περιμένει να υλοποιηθεί η εκδίκησή της.

Μπαίνει στη σκηνή ο Ιππόλυτος συνοδευόμενος από κυνηγούς που υμνούν την Άρτεμη. Ένας υπηρέτης προσπαθεί να τον πείσει πως δεν είναι συνετό να περιφρονεί θεούς, και ειδικά την Αφροδίτη, εκείνος όμως δεν ακούει. Μετά, ο χορός των γυναικών ανακοινώνει πως η βασίλισσα, η Φαίδρα, λιώνει από κρυφό μαράζι. Συζητώντας με την παραμάνα της, η Φαίδρα ομολογεί τον έρωτά της για τον Ιππόλυτο και δηλώνει πως θα πεθάνει. Η παραμάνα λέει πως έχει ένα μαγικό φίλτρο.

Η παραμάνα, απελπισμένη, βρίσκει τον Ιππόλυτο, τον βάζει να ορκιστεί πως δεν θα πει τίποτα σε κανέναν και τον πληροφορεί για τον έρωτα της μητριάς του, ζητώντας του να ενδώσει. Εκείνος όμως εξοργίζεται, δηλώνει πως θα πατήσει τον όρκο σιωπής που μόλις έδωσε, και πως θα τα πει στον Θησέα.

Η Φαίδρα αυτοκτονεί. Επιστρέφει ο Θησέας και πάνω στο πτώμα της βρίσκει ένα γράμμα, όπου κατηγορεί τον Ιππόλυτο ότι τη βίασε. Ο Θησέας καταριέται τον γιο του. Έρχεται ο Ιππόλυτος, που δηλώνει αθώος, επειδή όμως έχει ορκιστεί δεν αποκαλύπτει την αλήθεια. Φεύγει για την εξορία.

Έρχεται αγγελιοφόρος που φέρνει στον Θησέα το μαντάτο: όπως έφευγε ο γιος του απ’ την Τροιζήνα, ένας τεράστιος ταύρος βγήκε από τη θάλασσα, τρόμαξε τα άλογα και τραυμάτισε βαριά τον νέο. Ο Θησέας αρχικά χαίρεται, όμως η θεά Άρτεμις κάνει την εμφάνισή της και φανερώνει στον Θησέα την αλήθεια και την αθωότητα του γιου του.

Φέρνουν στη σκηνή τον ετοιμοθάνατο Ιππόλυτο. Ο γιος συγχωρεί τον πατέρα, αγκαλιάζονται, κι ο Ιππόλυτος πεθαίνει.

Η τραγωδία του Ευριπίδη έχει 1466 στίχους. Όπως είπα πιο πριν, το κείμενο υπάρχει ονλάιν, με αντικριστή μετάφραση του Κ. Βάρναλη, στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Μπορείτε επίσης να ακούσετε, από παλιά παραγωγή της ΕΡΤ (1955) αποσπάσματα της τραγωδίας σε ραδιοφωνική διασκευή, σε μετάφραση του Παναγή Λεκατσά, φυσικά με το στομφώδες ύφος της εποχής, ενώ υπάρχει επίσης βίντεο από παράσταση του Εθνικού Θεάτρου (2004) σε σκηνοθεσία Βασίλη Νικολαΐδη και μετάφραση Στρατή Πασχάλη.

Μια βασική λέξη στο έργο είναι η λέξη «σεμνός». Σήμερα, σεμνός είναι ο συνεσταλμένος, αυτός που δεν προβάλλεται, δεν κομπάζει. Όμως στην αρχαιότητα η λέξη σήμαινε τον μεγαλόπρεπο και τον σεβάσμιο (από εκεί άλλωστε ετυμολογείται η λέξη, από το σέβας), αλλά συχνά είχε και αρνητική χροιά, αφού σήμαινε και τον υπεροπτικό -σχεδόν το αντίθετο από τη σημερινή σημασία. Στον διάλογο του Ιππόλυτου με τον Θεράποντα εμφανίζεται η λέξη «σεμνός» στο αρχαίο κείμενο, με τη σημασία του ακατάδεχτου, αλλά και με τη σημασία του σεβάσμιου. Φυσικά θα ήταν λάθος να αποδοθεί και στα νεοελληνικά «σεμνός».

ΘΕΡΑΠΩΝ ἄναξ, θεοὺς γὰρ δεσπότας καλεῖν χρεών, ἆρ᾽ ἄν τί μου δέξαιο βουλεύσαντος εὖ;	ΘΕΡΑΠΩΝ Άρχοντα (δε σε λέω αφέντη· μόνο τους θεούς να καλούμε αφέντες πρέπει!) δέχεσαι να σου πω μιαν ίσα γνώμη;
ΙΠ. καὶ κάρτα γ᾽· ἦ γὰρ οὐ σοφοὶ φαινοίμεθ᾽ ἄν. ΘΕ. οἶσθ᾽ οὖν βροτοῖσιν ὃς καθέστηκεν νόμος; ΙΠ. οὐκ οἶδα· τοῦ δὲ καί μ᾽ ἀνιστορεῖς πέρι; ΘΕ. μισεῖν τὸ σεμνὸν καὶ τὸ μὴ πᾶσιν φίλον. ΙΠ. ὀρθῶς γε· τίς δ᾽ οὐ σεμνὸς ἀχθεινὸς βροτῶν;	ΙΠΠ. Και βέβαια, αλλιώς δε θα ᾽μουν γνωστικός. ΘΕΡ. Ξέρεις λοιπόν τί συνηθάν οι ανθρώποι; ΙΠΠ. Δεν ξέρω. Τί μου κάνεις τέτοιο ρώτημα; ΘΕΡ. Μισούν τον φανταγμένον κι ακατάδεχτο. ΙΠΠ. Σωστά. Ποιός συμπαθεί το φανταγμένο;
ΘΕ. ἐν δ᾽ εὐπροσηγόροισίν ἐστί τις χάρις; 95 ΙΠ. πλείστη γε, καὶ κέρδος γε σὺν μόχθωι βραχεῖ. ΘΕ. ἦ κἀν θεοῖσι ταὐτὸν ἐλπίζεις τόδε; ΙΠ. εἴπερ γε θνητοὶ θεῶν νόμοισι χρώμεθα.	ΘΕΡ. Κι οι καλομίλητοι άνθρωποι αγαπιούνται; ΙΠΠ. Και βέβαια! Μέγα κέρδος, λίγος κόπος. ΘΕΡ. Λες να ᾽χουν κι οι θεοί τον ίδιο νόμο; ΙΠΠ. Αν και σ᾽ εμάς των θεών κρατούν οι νόμοι.
ΘΕ. πῶς οὖν σὺ σεμνὴν δαίμον᾽ οὐ προσεννέπεις; 100 ΙΠ. τίν᾽; εὐλαβοῦ δὲ μή τί σου σφαλῆι στόμα. ΘΕ. τήνδ᾽ ἣ πύλαισι σαῖς ἐφέστηκεν Κύπρις. ΙΠ. πρόσωθεν αὐτὴν ἁγνὸς ὢν ἀσπάζομαι. ΘΕ. σεμνή γε μέντοι κἀπίσημος ἐν βροτοῖς. ΙΠ. οὐδείς μ᾽ ἀρέσκει νυκτὶ θαυμαστὸς θεῶν.	ΘΕΡ. Πώς τότε δεν τιμάς μια θεά σεβάσμια; 100ΙΠΠ. Ποιάνε; Κοίτα μη σου λάθεψ᾽ η γλώσσα! ΘΕΡ. Την Κύπρη, στον πυλώνα σου στημένη. ΙΠΠ. Είμαι αγνός, χαιρετώ την απ᾽ αλάργα. ΘΕΡ. Μεγάλη θεά και πολυδοξασμένη. ΙΠΠ. Άλλος άλλον θνητό ή θεό αγαπάει.
ΘΕ. τιμαῖσιν, ὦ παῖ, δαιμόνων χρῆσθαι χρεών. ΙΠ. ἄλλοισιν ἄλλος θεῶν τε κἀνθρώπων μέλει. 105 ΘΕ. εὐδαιμονοίης, νοῦν ἔχων ὅσον σε δεῖ.	ΘΕΡ. Άμποτε να ευτυχείς και να γνωστεύεις. ΙΠΠ. Δε θέλω νυχτολάτρευτους θεούς! ΘΕΡ. Πρέπει να τους τιμάμε, τέκνο μου, όλους.
ΙΠ. χωρεῖτ᾽, ὀπαδοί, καὶ παρελθόντες δόμους σίτων μέλεσθε· τερπνὸν ἐκ κυναγίας 110 τράπεζα πλήρης· καὶ καταψήχειν χρεὼν ἵππους, ὅπως ἂν ἅρμασι ζεύξας ὕπο βορᾶς κορεσθεὶς γυμνάσω τὰ πρόσφορα. τὴν σὴν δὲ Κύπριν πόλλ᾽ ἐγὼ χαίρειν λέγω.	ΙΠΠ. Εμπρός, ακόλουθοί μου, μπάτε μέσα στο παλάτι, φροντίστε για φαγί. Καλοδεχούμενο είναι το τραπέζι 110ύστερ᾽ απ᾽ το κυνήγι. Και κατόπι ξυστρίστε τ᾽ άλογά μου, να τα ζέψω, σαν αποφάγω, για να τα γυμνάσω. Και την Κύπρη σου, εγώ, σου τη χαρίζω!
ΘΕ. ἡμεῖς δέ, τοὺς νέους γὰρ οὐ μιμητέον 115 φρονοῦντας οὕτως, ὡς πρέπει δούλοις λέγειν προσευξόμεσθα τοῖσι σοῖς ἀγάλμασιν, δέσποινα Κύπρι· χρὴ δὲ συγγνώμην ἔχειν. εἴ τίς σ᾽ ὑφ᾽ ἥβης σπλάγχνον ἔντονον φέρων μάταια βάζει, μὴ δόκει τούτου κλύειν· 120 σοφωτέρους γὰρ χρὴ βροτῶν εἶναι θεούς.	ΘΕΡ. Δε θα συνεριστούμ᾽ εμείς τους νέους μα σα δούλοι, με γλώσσα κρατημένη, πάντα θα προσευχόμαστε, Αφροδίτη αφέντρα μας, στ᾽ αγάλματά σου. Κι όποιος άγουρος με τα απόκοτα μυαλά του μιλάει τ᾽ ανέμου, μην ακούς. Οι αθάνατοι 120σοφότεροι λογιούνται απ᾽ τους θνητούς.

 

(Σημειώνω πως η γραμματοσειρά του αρχαίου κειμένου δεν έχει υπογεγραμμένες, κι έτσι προσγράφονται, π.χ. μόχθωι)
Το ίδιο απόσπασμα (88-120) μπορείτε να το ακούσετε και στη ραδιοφωνική παραγωγή του 1955 (από το 4.25 στο 5.25) όπως και στο βίντεο του 2004 (11.30-14.00).

Στη μετάφραση του Βάρναλη βρίσκω να έχουν εναλλαχτεί οι στίχοι 102 και 104, αγνοώ γιατί. Προφανώς, το «Δε θέλω νυχτολάτρευτους θεούς!» είναι μετάφραση του οὐδείς μ᾽ ἀρέσκει νυκτὶ θαυμαστὸς θεῶν. Ο Ρούσσος το αποδίδει «Θεούς δε στέργω που τη νύχτα τούς λατρεύουν».

Προσέξτε ότι η λέξη «σεμνός» στους στίχους 93-94 έχει αρνητική σημασία. Φανταγμένος το αποδίδει ο Βάρναλης, ακατάδεχτος και φαντασμένος ο Ρούσσος, φαντασμένο και υπερόπτη ο Λεκατσάς στο ηχητικό. Όμως λίγους στίχους πιο κάτω, το ίδιο επίθετο χρησιμοποιείται για τη θεά (στίχοι 99, 103) και τότε, σωστά, αποδίδεται «σεβάσμια».

Στον στίχο 490, η παραμάνα λέει στη Φαίδρα: τί σεμνομυθεῖς; οὐ λόγων εὐσχημόνων δεῖ σ’ ἀλλὰ τἀνδρός. Ο Ρούσσος: Τι λες μεγάλα λόγια; Τώρα τέτοιες δε σου χρειάζονται όμορφες κουβέντες, τον άντρα έχεις ανάγκη. Ο Βάρναλης, πιο σφιχτά: Άσε τα λόγια τα μεγάλα. Ανώφελα! Για τον καλό σου ανάγκη να γνοιαστούμε! Πάντως, όποιος σεμνομυθεί, λέει μεγάλα λόγια.

Σε άλλα σημεία του έργου, η λέξη χρησιμοποιείται σε σχέση με θεούς, και τότε πάντοτε έχει τη σημασία του σεβάσμιου και του ιερού. Ωστόσο, στον στίχο 957, όταν ο Θησέας συγκρούεται με τον Ιππόλυτο που τον θεωρεί υπεύθυνο για την αυτοκτονία της Φαίδρας, στηλιτεύει τους υποκριτές που «θηρεύουσι γὰρ σεμνοῖς λόγοισιν, αἰσχρὰ μηχανώμενοι». Ο Βάρναλης, σωστά πιστεύω, αποδίδει: Πάνε κυνήγι μ᾽ άγια πρόφαση, μα κρύβουν
αισχρές βουλές μες στην ψυχή τους, ενώ ο Ρούσσος προτιμά να κρατήσει τη λέξη: Με σεμνά λόγια βγαίνουν στο κυνήγι, σοφίζονται όμως ατιμίες.

Πιο κάτω, ενώ συνεχίζεται η αντιπαράθεση πατέρα και γιου, και ενώ ο Ιππόλυτος δηλώνει πως δεν μπορεί να πατήσει τον όρκο που έχει δώσει στους θεούς κι έτσι να αποδείξει την αθωότητά του, ο Θησέας εξανίσταται για την, υποκριτική όπως τη θεωρεί, θεοσέβεια του γιου του, και λέει (στίχος 1064): οἴμοι, τὸ σεμνὸν ὥς μ᾽ ἀποκτενεῖ τὸ σόν. Ο Ρούσσος μεταφράζει: Πώς με σκοτώνει η θεοσέβειά σου! Ο Βάρναλης: Πώς με σκοτώνει αυτή σου
η ψεύτικη θεοσέβεια! Ο Λεκατσάς: η ψευτοαγιοσύνη σου με πνίγει.

Και στο τέλος, όταν πια ο Ιππόλυτος βαριά τραυματισμένος ψυχορραγεί πάνω στη σκηνή, στον στίχο 1363 αναφέρεται στον εαυτό του, και λέει πως είναι κρίμα που πεθαίνει από σφάλμα μέγα του πατρός του, τέτοιο παλικάρι. «ὅδ᾽ ὁ σεμνὸς ἐγὼ καὶ θεοσέπτωρ», λέει. «Εγώ ο ευσεβής και σεμνός», αποδίδει ο Ρούσσος, Νά ᾽μ᾽ εγώ, το σεμνό παλικάρι, θεοφοβούμενος, μεταφράζει ο Βάρναλης. Εδώ πράγματι μπορεί να διατηρηθεί η λέξη.

Φυσικά δεν εξαντλείται η τραγωδία εδώ -κι από την παρουσίαση αυτή αφήσαμε απέξω διάσημα αποσπάσματα όπως το κατηγορητήριο του Ιππόλυτου κατά των γυναικών στον περίφημο μονόλογό του (στίχοι 616-668):

ὦ Ζεῦ, τί δὴ κίβδηλον ἀνθρώποις κακὸν
γυναῖκας ἐς φῶς ἡλίου κατώικισας;

Ω Δία, γιατί στου Ηλιού το φως να φέρεις
τις γυναίκες, τα δολερά τα πλάσματα,
των αντρώνε τον όλεθρο; (Βάρναλης)

Ω Δία, τι έβαλες να ζουν γυναίκες
στον κόσμο τον ηλιόφωτο, ένα τέτοιο
για τους ανθρώπους δολερό κακό;

Από κάτι τέτοια χωρία έμεινε η φήμη του μισογύνη για τον Ευριπίδη.

Αλλά σε ένα άρθρο ιστολογίου δεν μπορεί να καλύψει κανείς ένα ολόκληρο έργο. Καθώς πειραματίζομαι για το πώς μπορούν να παρουσιαστούν σε ιστολόγιο μεγάλα έργα της αρχαίας και γενικά της κλασικής γραμματείας, εδώ προτίμησα να εστιαστώ σε μια λέξη και στις σημασίες της. Και όποιος θέλει, μελετάει περισσότερο.

Πηγή

Πηγή: pancreta