Cesária Évora (1941-2011).
—του Γιώργου Τσακνιά—
Συγκρίνουν τη μουσική του Cabo Verde με τα blues και τα fado. Στο Cabo Verde έχουμε ένα ανακάτεμα πολιτισμών. Βλέπεις τη θάλασσα όπου και να πας. Η θάλασσα μας βλέπει. Η θάλασσα είναι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι έρχονται και φεύγουν από τη χώρα. — Cesária Évora, 1941-2011
* * *
Πώς καταφέραμε και το βρήκαμε εκείνο το μικρό εστιατόριο με φαγητό του Cabo Verde στην Alfama, στη Λισσαβώνα; Ζήτησα οδηγίες από τους περαστικούς, εφαρμόζοντας τη θεωρία μου περί της πορτογαλικής γλώσσας: αν μιλήσεις ιταλικά με προφορά ρώσικη, πασπαλισμένη με ολίγα λαμιώτικα, συνεννοείσαι μια χαρά. Η Ελένη —που είχε κατ’ αρχάς εντοπίσει το εστιατόριο σε κάποιον ψαγμένο οδηγό— δεν πίστευε ότι είναι δυνατόν να βγάλουμε άκρη έτσι, αλλά βγάλαμε και το βρήκαμε. Ήταν μια τρύπα αλλά με ανάγλυφα στο ταβάνι, ήμασταν εμείς κι ένας γέρος πελάτης και η ιδιοκτήτρια, η τηλεόραση έπαιζε, πλαισιωμένη από τα εμβλήματα της ομάδας του Cabo Verde, και τους τοίχους κοσμούσαν τα πορτρέτα των προγόνων και της Cesária Évora. Αυτά πριν τέσσερα χρόνια. Νοσταλγώ τη Λισσαβώνα.
Ποιος θα σου δείξει
αυτόν τον δρόμο τον μακρινό;
Ποιος θα σου δείξει
αυτόν τον δρόμο τον μακρινό;
Τον δρόμο
για το Σάο Τομέ;
Η νοσταλγία, η νοσταλγία
η νοσταλγία
για την πατρίδα μου, το Σαο Νίκολαου.
Αν μου γράψεις
θα σου γράψω·
αν με ξεχάσεις
θα σε ξεχάσω·
μέχρι τη μέρα
που θα γυρίσεις.
Η νοσταλγία, η νοσταλγία
η νοσταλγία
για την πατρίδα μου, το Σαο Νίκολαου.
[Cesária Évora, Saudade]
Στο λήμμα “Saudade”, η Wikipedia προσφέρει εκτενή απόπειρα περιφραστικής ερμηνείας της πορτογαλικής και γαλικιανής λέξης —μιας και δεν μεταφράζεται στα αγγλικά— καθώς και ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κεφάλαιο για παρεμφερείς λέξεις σε άλλες γλώσσες (π.χ. του τουρκικού και βοσνιακού σεβντά). Από τις πρώτες περιγράφεται η ελληνική νοσταλγία, «ο πόθος για την επιστροφή» (νόστος και άλγος·νόστος εκ του νέομαι, δηλαδή ταξιδεύω, επιστρέφω). Στο προοίμιο ήδη της Οδύσσειας, μαθαίνουμε για τα όσα τράβηξε ο ήρωάς της αρνύμενος ην τε ψυχήν και νόστον εταίρων — «πασχίζοντας να σωθεί ο ίδιος και να εξασφαλίσει την επιστροφή των συντρόφων του στην πατρίδα». Δεν τα κατάφερε όμως να σώσει και τους εταίρους, παρά τις προσπάθειες, γιατί εκείνοι οι νήπιοι έσφαξαν και έφαγαν τα βόδια του Ήλιου, κι ο εκδικητικός θεός τοίσιν αφείλετο νόστιμον ήμαρ: «τους στέρησε τη μέρα του γυρισμού». Το ενδιαφέρον είναι ότι το επίθετο νόστιμος (=εύγευστος) της νέας ελληνικής κατάγεται από το αντίστοιχο της αρχαίας: είτε επειδή η εύγευστη τροφή προκαλεί αγαλλίαση, αντίστοιχη με την επιστροφή στην πατρίδα, είτε —το πιθανότερο, νομίζω— μέσω της δεύτερης (κατ’ επέκτασιν της πρώτης) ερμηνείας που έχει ο νόστιμος, σύμφωνα με το Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής του Σταματάκου: «αυτός που δύναται να επιστρέψει, συνεπώς ο ζων, ο σώος, ο υγιής» (μιας και ο νεκρός δεν επιστρέφει, κι αν επιστρέφει δεν είναι για καλό, τουλάχιστον στο ελληνικό folk lore).
Το 1999, ο Nick Cave, μιλώντας για το ερωτικό τραγούδι, ανέτρεξε στον Federico García Lorca και σε μια δική του διάλεξη για τις λέξεις duende και saudade, για τα αινιγματικά, ενστικτώδη και απερίγραπτα αισθήματα που κρύβονται στην καρδιά, στον πυρήνα κάθε έργου τέχνης.
«Όλοι νιώθουμε μέσα μας αυτό που οι Πορτογάλοι ονομάζουν “saudade”, μια ανεξήγητη νοσταλγία, έναν πόθο της ψυχής αινιγματικό, δίχως όνομα· είναι το αίσθημα που κατοικεί στην επικράτεια της φαντασίας και της έμπνευσης, κι είναι ο τόπος όπου γεννιέται το λυπητερό τραγούδι, το ερωτικό τραγούδι. Saudade είναι η επιθυμία να μεταφερθούμε από το σκοτάδι στο φως, να μας αγγίξει το χέρι αυτού που δεν είναι του κόσμου τούτου… Το ερωτικό τραγούδι δεν είναι ποτέ απλώς χαρωπό. Πρέπει πρώτα να αγκαλιάσει το ενδεχόμενο της οδύνης. Εκείνα τα τραγούδια που μιλούν για αγάπη χωρίς να περιλαμβάνουν εντός τους έναν πόνο, έναν αναστεναγμό, δεν είναι να τα εμπιστευθείς. Τα τραγούδια αυτά μας αρνούνται την ανθρώπινη ιδιότητα και το θεόσταλτο δικαίωμα στη θλίψη, και πλημμυρίζουν τα ερτζιανά. Το ερωτικό τραγούδι πρέπει να αντηχεί με τους ψιθύρους της θλίψης και την ηχώ του πένθους. Ο στιχουργός που αρνείται να εξερευνήσει τις σκοτεινές περιοχές της καρδιάς δεν θα κατορθώσει ποτέ να γράψει πειστικά για το θαύμα, τη μαγεία και τη χαρά της αγάπης».
[Nick Cave, ‘The Secret Life of the Love Song’, in The Complete Lyrics 1978-2007 (London: Penguin, 2007), pp. 7-8.]
Επιστρέφοντας στη Wikipedia και στο λήμμα Saudade: ως προς την ιστορία της λέξης, η εκδοχή ότι σχετίζεται με τις ανακαλύψεις, με τα ποντοπόρα πλοία και τα πολύμηνα ταξίδια, με ναυάγια και με πολύχρονες ή και παντοτινές ανθρώπινες απουσίες, όσο γοητευτική κι αν είναι, μάλλον θα πρέπει να απορριφθεί: η λέξη μαρτυρείται σε χρόνους προγενέστερους της εποχής των μεγάλων ανακαλύψεων (το Cancioneiro da Ajuda, συλλογή ποιημάτων όπου η λέξη απαντάται, χρονολογείται δύο αιώνες νωρίτερα, στα τέλη του 13ου αιώνα). Η ιστορική καταγωγή της λέξης θα μπορούσε, ενδεχομένως, να αναζητηθεί στην κατάκτηση από τους Άραβες και στη reconquista. Λιγότερο πεζή εκδοχή, θα ήταν να αποδώσουμε την καταγωγή της saudade στον ίδιο τον προσανατολισμό της Πορτογαλίας και της Λισσαβώνας, στη θέση της χώρας και της πόλης στην Estremadura,στην άκρη του χάρτη της Ιβηρικής Χερσονήσου, στο τέλος του κόσμου.
Σ’ άφησα να μιλάς για τη βροχή
κι έφυγα με τους τελευταίους μετανάστες
το πλοίο έφευγε
η καταιγίδα πίσω απ’ τα βουνά.
Τώρα δεν κινδυνεύω από πουθενά
το πάθος των αναχωρήσεων το πήρε η θάλασσα
και νόστος δεν υπάρχει πια
χωρίς πατρίδα.
Δεν κινδυνεύω από τίποτα
ψυχή ασάλευτη πίσω απ’ το τζάμι
μπορώ ν’ ακούω άφοβα να μου μιλάς
για κείνη την καλόγνωμη ψιλή βροχή.
[Αμαλία Τσακνιά, Πριν από την όχθη, 1984]
* Το κείμενο αυτό γράφτηκε στις 17/12/2011, τη μέρα που πέθανε η Cesária Évora, και αναρτήθηκε στο shinecast.
Πηγή: dimartblog.com